کلّ شیئ قدیر

این کتاب در حقیقت جلد سوم قانون تفسیر بحساب میاید و انرا پس از استخاره با قران مجید بنام قران ثقل اکبر نامیده ام و اگر مهلتی یافتم جلد چهارم را بنام عترت ثقل کبیر تقدیم اهل قران خواهم نمود

در یک فاصله زمانی چندین بار اجل بمن چشمک زد اما محتوم نبود و شکر گذارم که مهلتی یافتم تا این کتابرا که همپایه وسع و طاقت منست نه سزاوار

قرآن ثقل اکبر، مقدمه، ص: 4

مجد قران کریم بدوستداران آل محمّد هدیه کنم، و برای عذر تقصیر و نارسائی خود بگویم انّ الهدایا علی مقدر مهدیها

در اینجا هم مانند دو کتاب قانون تفسیر و تاریخ تفسیر تقاضای بیشائبه و عاجزانه از ارباب فنّ و عالمان بعلوم قران دارم تا برای ترمیم اشتباهات و تکمیل مطالب کتاب نظرات خود را بوسیله کتابخانه صدر ناشر مخلص و مجدّ کتابهای مذهبی اعلام فرمایند تا در تجدید چاپها یا بعنوان مستدرک در معرض استفاده علاقمندان قرار گیرند

خداوند متعال روح پر فتوح مربّی مرا مرحوم سیّد صدر الدین ظهیر الاسلام عمّویم که مرا همواره بایمان و اخلاص و تواضع رهنمون بود غریق رحمت کناد و نیز وجود ذیجود و فیّاض استاد بزرگوار ما فقیه الاسلام و موضع علومه السّید السّند الحاجّ سیّد اسد الله نبوی دزفولی را که تمام مساعی خود را در نشر آثار محمّد و ال محمّد صلّی اللّه علیهم اجمعین منحصر ساخته است در پناه الطاف خود محفوظ بداراد و بر عمر و توفیقات او بیفزایاد

انّه قریب مجیب

قرآن ثقل اکبر، مقدمه، ص: 5

برق زند این قران بود که مسلمانان را میساخت و برای مواجهه با همه قدرتهای جهان آماده مینمود.

تا قبل از فتح مکه که سراغاز نمایش قدرت اسلام بشکل یک حکومت مرکزی بود در طول بیست و دو سال تنها نیروئی که مسلمان میساخت و برمی انگیخت آوای محمد ص بود که از حلقومش برمی امد و وحی خالق را بگوش خلق می رسانید.

گوئی این مسلمانان نخستین که پایه و اساس قدرت عالمگیر اسلام بودند از رهبرشان هیچ نمیخواستند نه نان نه اب نه پوشاک نه مسکن نه شادی نه امتیاز نه اسایش نه سیم و زر نه اب و زمین زیرا رهبرشان خود هیچ از اینها را نداشت و بایشان نیز نوید نمیداد

تنها او را میخواستند که معارف عالیه و مفهوم زندگانی واقعی را بایشان میآموخت و جهانی بس فراختر بایشان نشان میداد

او هم هیچ رابطه ای با ایشان جز از راه چشم و گوش نداشت

چشمها او را ابر مردی در اوج فداکاری و فروتنی و خدمتگزاری میدید و گوشها وحی الهی را در قالب کلماتی رسا و گیرا و انگیزه بخش از آوای او میشنید

آوایی که هر بخشی از ان قران بود و همه اش هم قران بود

اگر آوای وحی نبود چشم از دیدن او بهره نمیگرفت بهره مندی همه از ان گوش و استماع و سپس فهم وحی بود

وَ تَراهُمْ یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ وَ هُمْ لا یُبْصِرُونَ

قرآن ثقل اکبر، مقدمه، ص: 6

در وقت اصغای وحی گوش بر چشم مقدّم است اول گوش و دوّم چشم اینهایند دروازه های دل قوله تعالی

إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا

وصف قران در قران را در کتاب قانون تفسیر که

در حقیقت کتاب اوّل همین دوره کتابست آورده ایم اکنون میپردازیم ببخشی از انچه در سنّت و حدیث درباره وصف قران مجید آمده است

و خبر ما بعدکم و حکم بینکم هو الفصل لیس بالهزل من ترکه من جبّار قصمه اللّه تعالی و من ابتغی الهدی فی غیره اضلّه اللّه تعالی و هو حبل اللّه المتین و هو الذّکر الحکیم و هو الصّراط المستقیم و هو الّذی لا تزیغ به الاهواء و لا تلتبس به الالسنه و لا تشبع منه العلماء و لا یخلق علی کثره الرّد و لا تنقضی عجائبه و هو الّذی لم تنته الجنّ اذ سمعته حتّی قالوا انّا سمعنا قرانا عجبا یهدی الی الرّشد من قال به صدق و من عمل به اجر و من حکم به عدل و من دعی الیه دعی الی صراط مستقیم خذها الیک یا اعور

در بعضی نسخ و هو حبل اللّه المتین و نوره المبین لا تزیغ به الاهواء و لا تتشعّب معه الازاء و لا یشیع منه العلماء و لا یملّه الاتقیاء قرانا عجبا من علم علمه سبق قرطبی پس از ذکر حدیث گوید" هرچند شعبی حارث را بدروغزنی متّهم کرده اما دروغی از وی معلوم نشده و علّت تکذیب شعبی از او افراط حارث است در حبّ علیّ بن ابیطالب زیرا شعبی قائل بتفضیل ابی بکر بوده ابن عبد البرّ گفته گمان دارم تهمت زدن شعبی بحارث باعث معاقبه شعبی و گناهکاری او باشد

نهج البلاغه فالقران امر زاجر و صامت ناطق حجّه اللّه علی خلقه اخذ علیهم میثاقه و ارتهن علیهم انفسهم اتمّ نوره و اکرم به دینه و قبض نبیّه صلّی اللّه علیه و اله و قد فرغ الی الخلق من احکام الهدی به فعظّموا منه سبحانه ما عظّم من نفسه فانّه لم یخف عنکم شیئا من

دینه و لم یترک شیئا رضیه او کرهه الّا و جعل له علما بادیا و ایه محکمه تزجر عنه او تدعو الیه فرضاه فیما بقی واحد و سخطه فیما بقی واحد

و لا یختلف فی اللّه و لا یخالف بصاحبه عن اللّه

نهج البلاغه علیکم بکتاب اللّه فانّه الحبل المتین و النّور المبین و الشّفاء النّافع و الرّی النّاقع و العصمه للمتمسّک و النّجاه للمتعلّق لا یعوّج فیقوّم و لا یزیغ فیستعتب و لا تخلقه کثره الرّد و ولوج السّمع من قال به صدق و من عمل به سبق

نهج البلاغه ارسله علی حین فتره من الرّسل و طول هجعه من الامم و انتقاض من المبرم فجائهم بتصدیق الّذی بین یدیه و النّور المقتدی به ذلک القران فاستنطقوه و لن ینطق و لکن اخبرکم عنه الا انّ فیه علم ما یأتی و الحدیث عن الماضی و دواء دائکم و نظم ما بینکم

نهج البلاغه و اعلموا انّ هذا القران هو النّاصح الّذی لا یغشّ و الهادی الّذی لا یضلّ و المحدّث الّذی لا یکذب و ما جالس هذا القران احد الّا قام عنه بزیاده او نقصان زیاده فی هدی او نقصان من عمی

قرآن ثقل اکبر، مقدمه، ص: 9

قران پرتوی است که روشنائیش تاریکی ندارد

قران جدا کننده حق و باطلست که برهان آن سستی نمیگیرد

روشنگری که پایه های آن منهدم نمیشود

درمانی که بیم بیماری با آن نمیرود عزّتی که یارانش شکست نمیخورند حقّی که اعوانش زبون نمیشوند

قران معدن ایمان و لبّ لباب آنست

قران سرچشمه های دانش و دریاهای آنست

قران باغستان عدل و استخرهای آنست

قران پایه های استوار اسلام و بنیان آنست

قران رودخانه های حق و آبگیرهای آنست

قران بحری است که آبگیران خشکش نتوانند ساخت

قران چشمه ای است که نوشندگان تمامش نتوانند کرد

قران گدار و مشرعه ای است که انبوه واردان کدرش نتوانند نمود

قران سرمنزلی است که مسافران راهش را گم نمیکنند

با نشانیهائی که از دید

روندگان مخفی نمی ماند

قران در راه حق همچون تپه های برافراشته و نشانداری است که گم نمیشوند عطش علما را تنها قران فرو می نشاند

بهار دل فقیهان قرانست

راهنمای راه صالحان داروئی که با آن دردی بجا نمی ماند

نوری که هرگز ظلمت در ان راه ندارد

قران دژی است که هرگز تسخیر نمیشود

قران عزّتی است برای دوستدارانش جای امن برای پناهنده اش

قران هدایت برای پیروان و عذر موجّه برای عامل بآن است

قران برهان برای متکلّم است و گواه برای مناظر

قرآن ثقل اکبر، مقدمه، ص: 10

و اعلموا انّه لیس علی احد بعد القران من فاقه و لا لاحد قبل القران من غنی فاستشفوه من ادوائکم و استعینوا به علی لأوائکم فانّ فیه شفاء من اکبر الدّاء و هو الکفر و النّفاق و الغیّ و الضّلال فاسئلوا اللّه به و توجّهوا الیه بحبّه و لا تساءلوا به خلقه انّه ما توجّه العباد الی اللّه بمثله

و اعلموا انّه شافع مشفّع و قائل مصدّق و انّه من شفع له القران یوم القیمه شفع فیه و من محل به القران یوم القیمه صدق علیه فانّه ینادی مناد یوم القیمه الا انّ کلّ حارث مبتلی فی حرثه و عاقبه عمله غیر حرثه القران فکونوا من حرثته و اتباعه و استدلّوه علی ربّکم و استنصحوه علی انفسکم و اتّهموا علیه ارائکم و ساق الخطبه الی قوله علیه السّلام

و انّ اللّه سبحانه لم یعظ احدا بمثل هذا القران فانّه حبل اللّه المتین و سببه الامین و فیه ربیع القلب و ینابیع العلم و ما للقلب جلاء غیره مع انّه قد ذهب المتذکّرون و بقی النّاسون و المتناسون الی اخر الخطبه

تفسیر عیّاشی عن ابیعبد اللّه عن ابیه عن جدّه علیهم

السّلام قال خطبنا امیر المؤمنین علیه السلام خطبه فقال فیها

نشهد ان لا اله الّا اللّه وحده لا شریک له و انّ محمّدا عبده و رسوله ارسله بکتاب فصّله و احکمه و اعزّه و حفظه بعلمه و احکمه بنوره و ایّده بسلطانه و کلاءه من لم یتنزّه هوی او یمیل به شهوه لا یأتیه الباطل من بین یدیه و لا من خلفه تنزیل من حکیم حمید و لا یخلقه طول الرّد و لا یفنی عجائبه من قال به صدق و من عمل به اجر و من خاصم به فلج و من قاتل به نصر و من قام به هدی الی صراط مستقیم

فیه نبأ من کان قبلکم و الحکم فیما بینکم و خبر معادکم انزله بعلمه و اشهد الملئکه بتصدیقه قال اللّه جلّ وجهه و لکنّ اللّه یشهد بما انزل الیک انزله بعلمه و الملئکه یشهدون و کفی باللّه شهیدا فجعله اللّه نورا یهدی للّتی هی اقوم و قال فاذا قراءناه فاتّبع قرانه و قال اتّبعوا ما انزل الیکم من

قرآن ثقل اکبر، مقدمه، ص: 11

ربّکم و لا تتّبعوا من دونه اولیاء قلیلا ما تذکّرون و قال فاستقم کما امرت و من تاب معک و لا تطغو انّه بما تعملون بصیر ففی اتّباع ما جائکم من اللّه افوز لعظیم و فی ترکه الخطاء المبین قال امّا یأتینکّم منّی هدی فمن اتّبع هدای فلا یضلّ و لا یشقی فجعل فی اتّباعه کلّ خیر یرجی فی الدّنیا و الاخره فالقران آمر و زاجر حدّ فیه الحدود و سنّ فیه السّنن و ضرب فیه الامثال و شرع فیه الدّین اعذارا امر نفسه و حجّه علی خلقه اخذ علی ذلک میثاقهم

و ارتهن علیه انفسهم لیبیّن لهم ما یاءتون و ما یتّقون لیهلک من هلک عن بیّنه و یحیی من حیّ عن بیّنه و انّ اللّه سمیع علیم

نهج البلاغه ثمّ اختار لمحمّد صلّی اللّه علیه و اله لقائه و رضی له ما عنده فاکرمه عن دار الدّنیا و رغب به عن مقام البلوی فقیضه الیه کریما و خلف فیکم ما خلفت الانبیاء فی اممها اذ لم یترکوهم هملا بغیر طریق واضح و لا علم قائم کتاب ربّکم مبیّنا حلاله و حرامه و فرائضه و فضائله و ناسخه و منسوخه و رخصه و عزائمه و خاصّه و عامّه و عبره و امثاله و مرسله و محدوده و محکمه و متشابهه مفسّرا جملته و مبیّنا غوامضه

بین مأخوذ میثاق علمه و موسّع علی العباد جهله و بین مثبت فی الکتاب فرضه معلوم فی السّنّه نسخه و واجب فی السّنّه اخذه مرخّص فی الکتاب ترکه و بین واجب بوقته و زائل فی مستقبله و مباین بین محارمه من کبیر اوعد علیه نیرانه او صغیر ارصد له غفرانه و بین مقبول فی ادناه و موسّع فی اقصاه و قال علیه السلام و کتاب اللّه بین اظهرکم ناطق لا یعبأ لسانه و بیت لا تهدم ارکانه و عزّ لا تهزم اعوانه

فی خطبه فاطمه سلام اللّه علیها فی امر فدک

للّه فیکم عهد قدّمه الیکم و بقیّه استخلفها علیکم کتاب اللّه بیّنه بصائرها و آی منکشفه سرائرها و برهان متجلّیه ظواهره مدیم للبریّه استماعه و قائدا الی الرّضوان اتّباعه و مؤدّیا الی النّجاه اشیاعه فیه تبیان حجج اللّه

قرآن ثقل اکبر، مقدمه، ص: 12

المنیره و محارمه المحرّمه و فضائله المدوّنه و جمله الکافیه و

رخصه الموهوبه و شرائطه المکتوبه و بیّناته الجالیه

الصّحیفه السجادیه و کان من دعائه علیه السلام عند ختم القران

اللّهم انّک اعنتنی علی ختم کتابک الّذی انزلته نورا و جعلته مهیمنا علی کلّ کتاب انزلته و فضّلته علی کلّ حدیث قصصته و فرقانا فرقت به بین حلالک و حرامک و قرانا اعربت به عن شرائع احکامک و کتابا فصّلته لعبادک تفصیلا و وحیا انزلته علی نبیّک محمّد صلواتک علیه و اله تنزیلا و جعلته نورا نهتدی به من ظلم الضّلاله و الجهاله باتّباعه و شفاء لمن انصت بفهم التّصدیق الی استماعه و میزان حقّ لا یحیف عن الحقّ لسانه و نور هدی لا یطفأ عن الشّاهدین برهانه و علم نجاه لا یضلّ من امّ قصد سنّته و لا تنال ایدی الهلکات من تعلّق بعروه عصمته

اللّهمّ فاذ افدتنا المعونه علی تلاوته و سهّلت جواسی السنتنا بحسن عبارته فاجعلنا ممّن یرعاه حقّ رعایته و یدین لک باعتقاد التّسلیم لمحکم ایاته و یفزع الی الاقرار بمتشابهه و موضحات بیّناته

اللّهمّ انّک انزلته علی نبیّک محمّد صلّی اللّه علیه و اله مجملا و الهمته علم عجائبه مکمّلا و ورثتنا علمه مفسّرا و فضّلتنا علی من جهل علمه و قوّیتنا علیه لترفعنا فوق من لم یطق حمله

اللّهمّ فکما جعلت قلوبنا له حمله و عرّفتنا برحمتک فضله فصلّ علی محمّد الخطیب به و علی اله الخزّان له و اجعلنا ممّن یعترف بانّه من عندک حتّی لا یعارضنا الشّکّ فی تصدیقه و لا یختلجنا الزّیغ عن قصد طریقه

اللّهم صلّ علی محمّد و آله و اجعلنا ممّن یعتصم بحبله و یاءوی من المتشابهات الی حرز معقله و یسکن فی ظلّ جناحه و یهتدی بضوء صباحه و

بقتدی بتبلّج اسفاره و یستصبح بمصباحه و لا یلتمس الهدی فی غیره

اللّهمّ فکما نصبت به محمّدا علما للدّلاله علیک و انهجت باله سبل الرّضا الیک

قرآن ثقل اکبر، مقدمه، ص: 13

فصلّ علی محمّد و آله و اجعل القران وسیله لنا الی اشرف منازل الکرامه و سلّما نعرج فیه الی محلّ السّلامه و سببا نجزی به النّجاه فی عرصه القیامه و ذریعه نقدم بها علی نعیم دار المقامه

اللّهم صلّ علی محمّد و اله و احطط بالقران عنّا ثقل الاوزار و هب لنا حسن شمائل الابرار و اقف بنا اثار الّذین قاموا به آناء اللّیل و اطراف النّهار حتّی تطهّرنا من کلّ دنس بتطهیره و تقفو بنا اثار الّذین استضاواء بنوره و لم یلههم الامل فیقطعهم بخدع غروره

اللّهمّ صلّ علی محمّد و اله و اجعل القران لنا فی ظلم اللّیالی مونسا و من نزغات الشّیطان و خطرات الوساوس حارسا و لا قدامنا عن نقلها الی المعاصی حابسا و لا لسنتنا عن الخوض فی الباطل غیر ما افه مخرسا و لجوارحنا عن اقتراف الاثام زاجرا و لما طوت الغفله عنّا من تصفّح الاعتبار ناشرا حتّی توصل الی قلوبنا فهم عجائبه و زواجر امثاله الّتی ضعفت الجبال الرّواسی عن احتماله

اللّهمّ صلّ علی محمّد و اله و ادم بالقران صلاح ظاهرنا و احجب به خطرات الوساوس عن صحّه ضمائرنا و اغسل به درن قلوبنا و علائق اوزارنا و اجمع به منتشر امورنا وارو به فی موقف العرض علیک ظماء هواجرنا و اکسنا به حلل الامان یوم الفزع الاکبر فی نشورنا

اللّهمّ صلّ علی محمّد و اله و اجبر بالقران خلّتنا من عدم الاملاق و سق الینا رغد العیش و خصب سعه

الارزاق و جنّبنا به الضّرائب المذمومه و مدانی الاخلاق و اعصمنا به من هوّه الکفر و دواعی النّفاق حتّی یکون لنا فی القیامه الی رضوانک و جنانک قائدا و لنا فی الدّنیا عن سخطک و تعدّی حدودک ذائدا و لما عندک بتحلیل حلاله و تحریم حرامه شاهدا

الی اخر الدعاء

بحار الانوار جلد 92 صفحه 16

قال ابو عبد الله علیه السلام انّ للقران حدودا کحدود الدّار

قرآن ثقل اکبر، مقدمه، ص: 14

مصدر بالا صفحه 15 عن الرّضا علیه السّلام عن ابیه انّ رجلا سأل ابا عبد اللّه علیه السلام ما بال القران لا یزداد علی النّشر و الدّرس الاغضاضه فقال لانّ اللّه تبارک و تعالی لم یجعله لزمان دون زمان و لا لناس دون ناس فهو فی کلّ زمان جدید و عند کلّ قوم غضّ الی یوم القیمه

بحار الانوار ج 92 ص 14 قال الرّضا علیه السلام

هو حبل اللّه المتین و عروته الوثقی و طریقته المثلی المؤدّی الی الجنّه و المنجی من النّار لا یخلق من الازمنه و لا یغثّ علی الالسنه لانّه لم یجعل لزمان دون زمان بل جعل دلیل البرهان و حجّه علی کلّ انسان لایاءتیه الباطل من بین یدیه و لا من خلفه تنزیل من حکیم حمید

اینست بخشی از انچه در اخبار و آثار محمد و آل محمد صلوات الله علیهم اجمعین در وصف قران مجید آمده و ما را از توصیفات علمای فنّ و مفسّران عالیمقام بی نیاز میسازد مشروط بر انکه با امعان نظر کامل مورد مطالعه قرار گیرند

تا معلوم گردد وصف قرآن هم باید از زبان اهل بیت وحی شنیده شود وجوه گوناگون وصف قران که در اخبار محمد و آل

محمّد ص آمده است خود در مقام اعجاز و تحدّی است کلّ ابلغ مال ایشانست و جزء بلیغ مال دیگران

الحمد للّه الّذی هدانا لهذا و ما کنّا لنهتدی لو لا ان هدانا اللّه

قرآن ثقل اکبر، مقدمه، ص: 15

است

بقرائت قران گوش فرا دهید و ساکت باشید

قران چنان نیست که بدروغ بخدا بسته شود

قران عظیم است راهنمای استوارترین هاست

هنگام قرائت قران میان خود و ناباوران باخرت دیوار بکشید

قران درمان است رحمت برای مؤمنان و خسارت برای کافرانست

اگر جنّیان و انسیان همیاری کنند چونان قران نتوانند آورد

قران دشواریها را آسان میکند نه آسانها را دشوار

هرگونه مثلی در قران هست

قران از نزد حکیمی دانا نازل شده و خود حکیم است

قران یاددهنده و یادآورنده است

اگر بر دلهایتان قفل نیست در قران تدبّر کنید

قران برای آموختن و یاد گرفتن آسان است

قران اگر بر کوهی فرود آید کوه خاشع و متلاشی میشود

قران را با درنگ باید تلاوت نمود

قران شعر نیست و شاعری برای پیامبر خدا روا نیست

قران کجی و کاستی ندارد

قران کریم است و جای آن در لوح محفوظ

اگر قران کوهها را از جا برکند و زمین را بشکافد منکران را سود نمیدهد

در قران شک و ریب راه ندارد

پیامبر قران و حکمت را میاموزاند

بخشی از قران آیات محکمات است که ریشه کتابست و بخشی متشابهات که بمحکمات ارجاع میشود تا دانسته گردد

قرآن ثقل اکبر، مقدمه، ص: 17

قران نازل شد تا پیامبر خلق را با آن از ظلمات بدر اورد و در نور وارد کند

قران نازل شد تا داور اختلافات باشد

قران را ببرگزیدگان خلق میراث داده اند

قران در فتنه های تاریک و ناشناخته نجات دهنده است

قران شفیعی است که شفاعتش مقبول است

کارآگاهیست که هرچه گفت مورد قبول است

هر کس قران را پیشوا قرار داد ببهشتش میرساند

هر کس انرا پس پشت انداخت بدوزخش میکشاند

قران راهنمای بهترین راههاست

کتاب تفصیل و بیان است و محصول ان روشن و بی ابهام است

قران کاربر و قاطع است نه بازیچه

و شوخی

قران ظاهر و باطن دارد ظاهرش حکمت و باطنش علم است

ظاهرش آراسته و زیبا و باطنش ژرف چون دریا

اختران راهنما در ان هست و بر ان اختران اختران دیده بان دیگر عجائب قران بشما را درنمی اید غرائبش کهنه و پوسیده نمیشود

چراغهای راهنما همه در قرانست

منازل حکمت همه در آنست

عبرت وقائع گذشتگان و پیش بینی در کار آیندگان و کلیّات حاکم بر امور همه در آنست

داوری اختلافات شما در قرانست

هر بیدادگر جبّاری آنرا نادیده گیرد خداوند تارومارش میکند

هرکس هدایت را در غیر قران جستجو کند گمراهست

بند استوار خداوندی ذکر حکیم معلّم استوار و صراط مستقیم است

رأیهای موافق قران گمراه نمیشود و بیراهه نمیرود

قرآن ثقل اکبر، مقدمه، ص: 18

زبانها نمیتواند قران را دگرگون سازد

عالمان از تدبّر در ان سیرائی ندارند

بسیاری بحث و ردّ و قبول آنرا کهنه و ملال انگیز نمیکند

هرکس موافق قران گوید راست گفته

هرکس بقران عمل کند پاداش نیک یابد هر کس بر وفق قران حکم دهد عادل است

هرکس بقران دعوت کند بصراط مستقیم دعوت کرده است

نور اشکار خدائی قرانست

هرکس علم قران بداند مسابقه را برده است

قران فرمان دهنده و بسیج کننده است

قران هم صامت است هم ناطق ناطق بحجّت خداوند است بانچه میثاق انرا از بندگان گرفته است و انان اقرار کرده و نفس خویشتن را بگروگان گزارده اند

خداوند تابش نور خود را با قران تمام کرده دین خود را با قران گرامی ساخته پیامبرش را وقتی بپیش خود فرا خواند که بوسیله قران از تبلیغ احکام فارغ شده بود

بانچه خداوند خویش را ستود خلائق بتعلیم قران او را ستودند

چیزی از دین را پنهان نساخت

هیچ امری از انچه مورد رضا یا سخط خداوند بود بجا نگذاشت مگر

انکه پرچمی اشکار بالای آن برافراشت تا همه بدانند

آیات محکماتی که برضای او فرا میخواند و از سخط او بیم میداد

قران نوری است که چراغهایش خاموش نمیشود شمعی است که شعله اش فروکش نمیکند دریائیست که بژرفای ان راه نیست

قران راهیست که نشانه های راهنمائی ان گم نمیشود

قرآن ثقل اکبر، مقدمه، ص: 19

قران پیروزکننده احتجاج کننده بآنست

بمنزل رساننده عامل و سپر برای پناهنده است

بقران ببینید و بقران بشنوید

بخشی از قران گویای بخش دیگر و بخشی از آن گواه بخش دیگر است

قران نمیگزارد مصاحبش راه خلاف حق گیرد

عصمت بقران متمسّک است و نجات بقران متعلق است

قران کج نمیرود تا برای ترمیم آن راست برود بیراه نمیرود تا مورد عتاب باشد خداوند پیامبرش را فرستاد و در پیشروی او تصدیقی روشن و نوری راهنما بود و آن قران بود

قران را با تدبّر خویش بسخن دربیاورید با شما سخن خواهد گفت

قران ناصحی بیغلّ و غش است

راهنمائی است که راهرا گم نمیکند گوینده ای است که دروغ نمیگوید

هیچکس با قران همنشین نشد مگر انکه بزیادت و نقصانی برخاست زیادتی در هدایت و نقصانی در گمراهی

با داشتن قران هیچکس نیازمند نخواهد بود

برای هیچکس غنائی چون قران نیست

از قران برای دردهای خود شفاء بجوئید

از قران برای مصیبتها و مشکلات کومک بگیرید

درمان بدترین بیماریها کفر نفاق خودسری و گمراهی در قرانست

خدا را بوسیله قران بخوانید و با محبّت قران باو روی آورید

با داشتن قران از خلق چیزی مخواهید

بندگان بهیچ چیز همچون بقران بخدا توجّه نکرده اند

روز قیامت نداء میدهند هر کارنده ای بکشت خود و عمل خود مبتلی است جز کشتکاران قران از کشتکاران قران باشید

قرآن ثقل اکبر، مقدمه، ص: 20

با قران بر وجود خداوند استدلال کنید

خود

را با قران اندرز دهید

آراء خود را با عرضه بر قران متّهم و بررسی کنید

جلائی برای دل جز قران نتوان یافت

خداوند قرانرا تفصیل داد استوار ساخت عزیز کرد بعلم خود حفظش نمود بنور خود استوارش ساخت بقدرت خود تأییدش نمود

و بانکه بدنبال شهوت و هوای خود نبود ارزانیش داشت

کسی که در راه قران مبارزه کرد پیروز شد

خداوند همه خیرات دنیا و اخرت را که امید میرود در پیروی قران قرار داد

قران علمی واضح است که با آن خداوند امّترا مهمل نگزارده است

قران بیان کننده حلال و حرام واجبات و فضیلتها ناسخ و منسوخ مباح و اوامر و عزائم عامّ و خاصّ عبرت و امثال مرسل و محدود محکم و متشابه است

همه آن مفسّر و غوامضش مبیّن است

بخشی از قران چنان است که بر دانستنش میثاق گرفته شده

و برخی از ان چنانست که ندانستنش بر بخشی از خلق رواست تا از اهل ذکر سئوال کنند

بخشی از احکام در قران واجب و در سنّت منسوخ یا در سنّت واجب و در قران منسوخ است

واجب در وقتی و مرخّص در وقت دیگر

در قران محارم درجه بندی است از کبائری که کیفرش آتش است یا صغائری که امید بخشایش در ان هست

عهد خداوندی قران است که در پیشروی شماست

قران بقیّه اللّه و یکی از دو جانشین پیغمبر است

قران کتاب خداست که روشنائیهایش آشکار و اسرارش برای شما بیان شده

قرآن ثقل اکبر، مقدمه، ص: 21

استماع قران برای خلق همیشگی است

انکه برای فهم قران ساکت ماند و گوش فرا داد درمان یافت

میزان حقّی که زبانه اش از محاذات حق کج نمیشود قرانست

انکس که ببند قران متمسّک شد دست گزندها باو نمیرسد

قران بر پیغمبر

بطور مجمل نازل شد و خداوند علم عجائبش را بطور کامل و مفصّل باو آموخت

حاملین قران ابر مردانند

آل محمد گنجوران گنج قرانند

از متشابهات قران باید بدژ استوار محکمات گرائید

قران وسیله رسیدن باشرف منازل و نردبان ذروه سلامت و راه رسیدن بنعم آخرت است

با قران از هر پلیدی پاک شوید

قران مونس شبهای تار و نگهبان از خطرات وساوس است

از انچه غفلت کرده ایم عبرتهای قران بما یاداوری میکند

قران خاطر ما را از پراکندگیها آرامش میدهد

قران ما را از گودال کفر و پلیدیهای اخلاق بیرون میاورد

قران حدودی دارد باید انها را شناخت

قرآن ثقل اکبر، مقدمه، ص: 22

بطور قاطع حفظ قرانرا تضمین نموده است قال اللّه تعالی إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ

قران کتابی طبّی یا فلکی یا شیمیائی نیست همچنانکه بعضی متعصّبان جاهل گمان برده و از نادانی نقاط ضعفی در نظر جهال مانندگان خود پدید آورده اند و انگاه که جواب مسئله ای از مسائل اینگونه علوم را در قران نیافتند راه ایراد و اعتراض جاهلان یا معاندان مغرض باز شود

قران برای بیان معارف عالیه انسانی رابطه انسان با خداوند و رابطه انسان با انسان آمده است مسائلی که بیان کامل و قاطع آن در عهده وحی است

قرآن ثقل اکبر، مقدمه، ص: 23

و عقل در ان نه استقلال دارد نه قاطعیّت

میدان قران همانا نفس انسانی و زندگانی او اعتقادات و منشها و روشهای اوست که در طریق تکامل او و ببیان دیگر سازنده سعادت او در دو جهان است

وظیفه قران آنست که تصوری عام برای وجود و ارتباط آن با افریننده موجودات و هدف از وجود انسان بدست دهد

وضع انسان در عالم هستی چگونه است سهم او از عالم وجود چیست ارتباط او با پروردگارش چیست و چگونه است وظیفه اش در این ارتباط چیست نظامی که در ان همه نیروهای انسانی باید بکار رود چگونه است

قران بطور کلی وظیفه یکی از این نیروهای خداداد را که عقل است معیّن کرده و وسائل کشف و تحقیق را در دسترس او قرار داده حروف کائنات برای عقل قابل خواندن است عقل بامر تکوینی الهی میداند چگونه در میدان عمل خود بحث کند آزمایش کند تطبیق دهد نتیجه گیری کند کشف کند و کائنات را بمضمون قوله تعالی هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُمْ ما

فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً برای خود تسخیر کند در حدّی که نهایتی برای آن نیست. وسعت فکر انسان باندازه وسعت همه جهانست

مادّه ای که قران بر روی ان کار میکند انسانست تصوّر او اعتقاد او مشاعر او مفهومات او روش او کارائی او روابط او و علائق او

اگر قران خود ضامن کشف علوم کائنات بود حرکت فکری و تکاملی انسان متوقف میشد و وجود او امری زائد بود در صورتیکه در عالم وجود نه تنها انسان بلکه ذرّات ناچیز همه از پی کاری آمده اند طفیلی بودن امری نسبی است در کائنات طفیلی و بیکاره اصلا وجود ندارد

علوم مادّی با وسائل گوناگون و بخشهای آن موکول بعقل انسان فرضیّات نظرات آزمایشها و کشفیات اوست زیرا او خلیفه خداوند در زمین است و خداوند

قرآن ثقل اکبر، مقدمه، ص: 24

و خداوند او را برای دانستن اسرار کائنات مهیّا ساخته است و باو فرمان داده قُلِ انْظُرُوا ما ذا فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ

قران فطرت را راهنمائی و تصحیح میکند تا منحرف نشود و بفساد نگراید قران نظام کلّی زندگانی را معیّن میکند و تصویری عام برای طبیعت جهان و ارتباطش با خداوند و تناسق اجزایش و علاقه میان انها را نشان میدهد و این خود عقل مستفاد انسان است که باید تفصیلات و جزئیات را دریابد و از کشف انها سود جوید

تفصیلات مطلب در عهده قران نیست و دانستن آنها جزئی از عمل ذاتی انسانست

قران انسان را میسازد شخصیّت او را ضمیر او را عقل او را فکر او را همچنانکه مجتمع انسانی را میسازد سپس انها را رها میکند تا در میدان علم و بحث و ازمایش تلاش کنند

گاهی اشتباه کند گاهی اصابه کند و از میان انبوه فرضیه ها اشتباهات و اصابه های خود قوانین علوم را استخراج نماید

قران ضامن موازین تصوّر تدبّر و تفکّر صحیح اوست

قران چشم مراقب انسانهاست انسانهائی که در راه قران گام برمیدارند اما هرگز بجای آنها راه نمیرود

وقتی میگویند قران شامل و تبیان همه چیز است مقصود همه مسائل دین و خداشناسی و تکامل انسانیّت است انکه گمان میکند همه چیز مطلق است و مثلا فرمول ساختن صابون هم از همه چیز است العیاذ باللّه بقران توهین نموده است

بقول شیخ شلتوت برای اعجاز قران بس است که هرچه علوم کائنات و کشفیات رو بتکامل میرود چیزی که مباین و مخالف معارف عالیه قرانست یافت نشده بلکه چه بسا اشاراتی در قران هست که وقوع این کشفیّات و قوانین خلقت را تأیید میکند

قرآن ثقل اکبر، مقدمه، ص: 25

است مانند صفات جلال و جمال و همچنان اعتقاد بوحی و لوازم آن از رسالت و نبوّت و کتاب و ملئکه و ایمان ببعث و روز جزاء و جزای اعمال

اخلاق نفس را تزکیه و تهذیب میکند و شأن فرد و جماعت را بالا میبرد بدون تزکیه اخلاق و تطهیر نفس هرگز اعتقاد بتوحید و نبوّت و معاد متحقّق و متمکّن نمیگردد صفاتی که بودن انها نشانه ایمان و محبّت بخداوند است و صفاتی که بودن انها نشانه عدم اعتقاد و تزلزل و نفاق است همه در قران مجید آمده شرک مضادّ توحید است حسد نشانه نارضائی از تقسیم ارزاق و مواهب الهی و اعتراض برآنست کبر و خودبینی نشانه بیمعرفتی و ادّعای هستی و برتری برای موجودی فانی ریاء آمیختن اغراض با رضای خداوند و شرک مخفی است و معلوم است که با وجود این علفهای هرز در شوره زار دل هرگز گل توحید و معرفت و خلوص و نصیحت و رحمت نخواهد روئید

قرآن ثقل اکبر، مقدمه، ص: 26

بقول شیخ مغربی

گل توحید نروید بزمینی که در ان خار شرک و حسد و کبر و ریا و کین است اخلاق نیک نه تنها مصحّح اعتقادات و معارف توحیدی است بلکه اساس اجتماعات پیشرفته و نیکبخت نیز اخلاق و منشهای انسانی تعاون و فداکاری و محبّت و همکاری خیرخواهی وفا بعهد صداقت و نیکوکاری است

اما ناحیه احکام چه عبادی چه تجاری چه روابط و نظامات اجتماعی که لازمه انسجام و بقای اجتماعات و ملّتهاست همه در قران آمده است

بخشی از ان احکام روابط عبادی بندگان با خداوند متعال است مانند نماز و روزه و حج و صدقات

و نذر و امثال انها و بخشی مربوط بروابط خانواده است مانند احکام ازدواج و طلاق و حضانت و امثال ان و بخشی مربوط باحکام تجارات و امور مالی از خرید و فروش و اجاره و رهن و مزارعه و مساقات و امثال آن و بخشی نظامات داوری و رفع اختلافات است مانند قضاء و شهادت و بخشی درباره حقوق جزاء و کیفر بزههاست مانند دیات و حدود و قصاص و بخشی درباره روابط خارجی از دفاع و جهاد و جنگ و صلح و مهادنه و جزیه و معاهدات

بطور کلی از اغاز بشریّت تا هم اکنون دو نوع نظامات بموازات هم بر تاریخ بشر عرضه شده است نظام پیغمبری و نظام قیصری

در نظام قیصری سود جستن از طبقات بالای اجتماع و بکار گرفتن ایشان و احترام گزاردن بایشان و قهرا منحصر ساختن امتیازات بایشان و فریب دادن مستضعفان و استثمار ایشان با وعد و وعید موادّ برنامه بوده و هست

اما در نظام پیغمبری که در همه چیز راه آن با نظام قیصری جداست باید بصفوف مستضعفان پرداخت و از ایشان کار گرفت حقوق حقّه ایشانرا پرداخت ایشانرا مورد احترام قرار داد و در وقت توزیع امتیازات ایشانرا مقدّم داشت سراسر قران توصیه درباره مستضعفان و بیان مفاسد مستکبرانست باید عهد شمشیر سپری شود و عهد کتاب فرا رسد تا تعلیمات عالیه قران عملی گردد

قرآن ثقل اکبر، مقدمه، ص: 27

اینراهست که دلها آگنده از ایمان بخداوند و عظمت و حکمت او میشود

با نظر و فهم قانع کننده نه تقلید و بدعت و از همین راهست که خداوند به عقل کرامت بخشیده و درهای بحث و کنگاشرا در کشف غوامض و اسرار کائنات در زمین و آسمان بروی او گشوده است تا هم از آنها در زندگانی این جهانی سود جوید و بالاتر انکه معرفت و ایمان او بخداوند با گستردگی فهم کائنات استوارتر شود

دوم بیان قصص گذشتگان از پیغمبران و امّتها از صلحاء و مفسدین باین طریق که باعث اعتبار باشد و شناخت سنّتهای تکوینیّه الهیّه در خلق از عوامل ترقّی و انحطاط در فرد و جماعت نه بطریق افسانه سرائی برای گزراندن وقت و ارضای طبع افسانه پسند مردمان نابالغ

سوّم بیدار کردن شعور باطنی انسان و ارجاع او بفطرت ناآلوده خویش که خود از خود سئوال کند خرد و شعور باطنی و مواهب فطری و ارتکازی را بکار بندد از آغاز خود و دیگران از موادّ جهان از جنبش و حیات از مآءل و پایان از اسباب و علل از همه اینها بپرسد که جواب قطعی و هرچند مجمل را از درون خود خواهد یافت

شناخت این روش عالی قران در بکار بردن فطرت و شعور باطن و تبادرات ذهنی بسیار مهم است قوله تعالی قالَتْ رُسُلُهُمْ أَ فِی اللَّهِ شَکٌّ فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ

سوّم ترغیب و ترهیب بشارت و انذار وعد و وعید که قران هر دو قسم آنرا بکار برده است

قرآن ثقل اکبر، مقدمه، ص: 28

وعد و وعید در زندگانی دنیا و نشان دادن جزای قهری اعمال چه

در فرد و چه در جماعت در همین دنیا و وعده نصرت و زندگانی آسان برای افراد متّقی و پرهیزگار و زندگانی مشقّت بار و دشوار و مصارع سوء برای بدکاران و مفسدان و انحطاط و تبدیل برای بدکاران بد نیّت

قوله تعالی وَ کانَ حَقًّا عَلَیْنا نَصْرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا یَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیْرَکُمْ ثُمَّ لا یَکُونُوا أَمْثالَکُمْ

و همچنین ترغیب بنعیم آخرت که دائمی و لا یزال است صافی و نامشوبست و ترهیب کفار بعذاب دائم و خوارکننده

با تدبّر در آیات نعیم و آیات عذاب مسئله آرمان والای بشری معلوم میشود و انسان آرمان جو که نمیتواند با هیچ قدرتی از خواستن و جستجوی آرمان فرار کند و می بیند با رسیدن بهر صورتی از صور عالی و خواستنی زندگانی این دنیا ارامشی در خود احساس نمیکند

و یقین میکند که آرمان والای او نیست و در تشخیص آن دچار اشتباه شده است

با تدبّر در آیات نعیم و عذاب قران مجید، یقین حاصل میکند که آن ارمان عالی جز در صوری که قران مجید ترسیم نموده است قابل قبول نیست

آرمان انسان چیست جز عالیترین لذّتها و دریافتها در درازترین زمانها

یا لَیْتَ قَوْمِی یَعْلَمُونَ بِما غَفَرَ لِی رَبِّی وَ جَعَلَنِی مِنَ الْمُکْرَمِینَ

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 7

المفرده 87

بل 94

بلی 94

بئس 96

بین 96

حرف التاء تاء مفرده 97

تبارک 98

حرف الثّاء ثمّ 99

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 10

ثمّ 100

حرف الجیم جعل 101

حرف الحاء حاشا 101

حتّی 102

حیث 107

حرف الدّال دون 108

حرف الذّال ذو 108

حرف الرّاء روید 109

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 11

ربّ 110

حرف السّین س 111

سوف 112

سواء 112

ساء 113

سبحان 113

حرف الظّاء ظنّ 114

حرف العین علی 115

عن 117

عسی 118

عند 121

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 12

حرف الغین غیر 123

حرف الفاء ف 114

فی 126

حرف القاف قد 127

حرف الکاف ک 129

کاد 131

کان 133

کانّ 134

کایّن 135

کذا 135

کلّ 135

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 13

کلا وکلت 138

کلّا 139

کم 141

کی 141

کیف 142

حرف اللّام ل 142

لا 147

لات 150

لاجرم 151

لکنّ 152

لکن 153

لدی و لدن 153

لعلّ 153

لم 154

لمّا 155

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 14

لن 157

لو 158

لولا 162

لوما 164

لیت 164

لیس 165

حرف المیم ما 166

ماذا 169

متی 170

مع 170

من 172

من 174

مهما 175

حرف النّون ن 176

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 15

نون تنوین 177

نعم 178

نعم 178

نعمّا 178

حرف الهاء الهاء 179

ها 179

هات 180

هذا 180

هل 181

هلمّ 181

هنا 182

هیت 182

هیهات 183

حرف الواو الواو 183

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 16

ویکانّ 186

ویل 187

حرف الیاء یا 187

بخش دوّم علوم بلاغت عامّ و خاصّ 192

مجمل و مبیّن قرآن 199

بیان مجمل 202

مطلق و مقیّد در قرآن 203

خبر و انشاء 204

اقسام انشاء 211

حصر و اختصاص در قرآن 223

طرق حصر 225

ایجاز و اطناب 237

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 17

اشاره 240

ایجاز و حذف 240

شروط ایجاز 242

اقسام حذف 246

حذف فعل 250

حذف حرف 251

امثله حذف چند کلمه ای 253

خاتمه 254

اطناب 255

تشبیه در قرآن 269

تقسیمات در تشبیه 270

تقسیم دیگر در تشبیه 273

تقسیم دیگر در تشبیه 274

تقسیم دیگر در تشبیه 275

تقسیم دیگر 276

قواعدی چند در تشبیه 276

استعاره در قرآن

279

اقسام استعاره بر حسب أرکان 280

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 18

تقسیم دیگر در استعاره 283

تقسیم دیگر 283

تقسیم دیگر در استعاره 284

تقسیم دیگر در استعاره 285

خاتمه 287

کنایه و تعریض در قرآن 288

فرق بین کنایه و تعریض 291

آیا مجاز در قرآن به کار رفته است 293

عقاید علما 300

اقسام مجاز در قرآن 305

مواردی که مجاز بودن آنها مورد اختلاف است 316

مواردی که هم حقیقت بر آن اطلاق می شود هم مجاز 319

واسطه میان حقیقت و مجاز 319

خاتمه 319

آنچه در قرآن لفظا موصول و معنی مفصول است 320

تقدیم و تأخیر در الفاظ و جملات قرآن 324

امثال قرآن 329

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 19

بخش سوّم مسائل متفرقه قاعده اول در احکام ضمیر 339

ضمیر منفصل 344

ضمیر شأن 345

قاعده در تذکیر و تأنیث 348

قاعده در تعریف و تنکیر 350

قاعده در افراد و جمع 353

تعیین بعضی مفردها و جمعها 355

قاعده در مقابله جمع با جمع 356

قاعده ترادف در الفاظ 357

قاعده در سؤال و جواب 357

خطاب به اسم و خطاب به فعل 359

مشکل و موهم اختلاف در قرآن 360

وجوه اختلاف 361

وجوه و نظائر در قرآن 365

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 20

مبهمات در قرآن 366

وجوه مخاطبات در قرآن 367

ترجمه قرآن به زبانهای غیر عربی 370

فواتح سور 377

بخش چهارم وحی و تنزیل وحی و تنزیل 385

فهم معنی متبادر او وحی 387

ذکر وحی در قرآن 389

اقسام وحی 394

توصیف وحی و نزول در سنّت 395

خلاصه ای از آرا درباره وحی و نزول 397

نزول وحی 401

مقایسه میان سه کتاب آسمانی موجود 407

شناسائی مختصری از توریه 408

توریه عبرانی و توریه سامری 409

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 21

اسفار دیگر توریه 409

بیان اسماء و صفات خداوند در توریه 410

خداوند یگانه

است 410

اللّه لیس کمثله شی ء 411

اللّه لا یحدّه زمان و لا مکان 412

صفات خداوند در توریه 412

شناسائی انجیل به اختصار 415

اناجیل اربعه 416

اللّه واحد 417

خداوند دیده نمی شود 417

اسماء و صفات خداوند در قرآن مجید 419

تحریفات توریه و انجیل از نظر متن و محتوی 424

مال اندوزی أحبار و راهبان و تشویق مادّیگری 425

عبث کاری و بیهوده پنداری 426

تشخیص مرض جرب و برص با کاهن است 427

کشتار دشمنان فراگیر همه است 428

خدای اسرائیل خدای ویژه خودشان است 428

به زندگانی جاویدان و جهان دیگر در توریه اشاره ای نیست 429

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 22

شناسائی مختصری از اناجیل اربعه 431

معجزات 431

مسائل اعتقادی و بنیادی 431

اخلاق و منشهای فاضله 432

آیا عیسی علیه السّلام از مرگ ناراضی بود 433

اسماء الحسنی 434

آنچه از اسماء الحسنی در بحار الانوار و روایت ترمذی مشترک است 437

اسماء الحسنایی که در بحار الانوار هست و در روایت ترمذی نیست 442

اسماء الحسنایی که در روایت ترمذی هست و در بحار الانوار نیست 445

آنچه در کتاب اشتقاق زجّاجی هست و در بحار و روایت ترمذی نیست 447

مواردی که در قرآن هست امّا در روایات بحار و ترمذی نیست 450 قرآن ثقل اکبر متن 22 فهرست مطالب

وف مقطّعه فواتح سور 459

شماره حروف و نقطه ها در قرآن مجید 470

نمونه تفاسیر مهم نمونه اوّل «وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ ...» (سوره بقره/ 30) 1- جامع البیان طبری 483

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 23

2- تبیان شیخ طوسی 488

3- مجمع البیان طوسی 492

4- کشّاف زمخشری 495

5- جامع الاحکام قرطبی 497

6- ابو حیّان 500

7- منهج الصادقین 504

8- تفسیر البرهان 511

9- تفسیر نور الثقلین 513

10- آلوسی 515

11- محمد عبده 517

12- تفسیر فی ظلال القرآن سید قطب 525

13-

تفسیر المیزان 529

14- تفسیر الکاشف 531

نمونه دوّم «وَ قالَ لَهُمْ نَبِیُّهُمْ ...» (سوره بقره/ 247) 1- جامع البیان طبری 535

2- التبیان 536

3- مجمع البیان 538

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 24

4- کشّاف 539

5- تفسیر جامع الاحکام قرطبی 541

6- تفسیر منهج الصادقین 543

7- تفسیر نور الثقلین 544

8- تفسیر روح المعانی 545

9- تفسیر المنار 545

10- تفسیر فی ظلال القرآن 548

11- تفسیر الکاشف 549

12- تفسیر المیزان 550

نمونه سوّم «لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ ...» (سوره بقره/ 256) 1- جامع البیان طبری 551

2- التبیان شیخ طوسی 554

3- کشّاف زمخشری 556

4- بحر المحیط ابو حیّان 559

5- منهج الصادقین مولی فتح اللّه 560

6- تفسیر البرهان و نور الثقلین 560

7- تفسیر روح المعانی آلوسی 561

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 25

8- محمد عبده و المنار 561

9- فی ظلال القرآن سید قطب 565

10- تفسیر المیزان طباطبائی 566

11- تفسیر کاشف مغنیه 569

نمونه چهارم «لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ ...» (سوره انعام/ 103) 1- جامع البیان طبری 573

2- التبیان 575

3- مجمع البیان طبرسی 580

4- کشّاف زمخشری 581

5- بحر المحیط ابی حیّان 582

6- جامع الاحکام قرطبی 584

7- نور الثقلین و برهان 585

8- منهج الصادقین 590

9- الکاشف 590

10- روح المعانی 591

11- تفسیر المنار 600

12- فی ظلال القرآن 607

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 26

13- تفسیر المیزان 608

نمونه پنجم «وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ ...» (سوره اعراف/ 179) 1- طبری و جامع البیان 611

2- شیخ طوسی و التبیان 613

3- مجمع البیان طبرسی 615

4- کشّاف زمخشری 616

5- جامع الاحکام قرطبی 617

6- بحر المحیط ابو حیّان 617

7- تفسیر منهج الصادقین 619

8- تفسیر برهان و نور الثقلین 619

9- شیخ محمد عبده و المنار 620

10- فی ظلال القرآن سید قطب 627

11- شیخ محمد جواد مغنیه و

الکاشف 629

12- المیزان علّامه طباطبائی 630

نمونه ششم «وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ ...» (سوره انفال/ 60) 1- طبری و جامع البیان 637

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 27

2- التبیان شیخ طوسی 639

3- مجمع البیان طبرسی 640

4- کشّاف زمخشری 640

5- ابو حیّان و بحر المحیط 641

6- قرطبی و الجامع لأحکام القرآن 642

7- بحرانی و البرهان 643

8- شیخ محمد عبده و المنار 644

نمونه هفتم «ادْعُ إِلی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَهِ ...» (سوره نحل/ 125) 1- جامع البیان طبری 649

2- التبیان 650

3- مجمع البیان طبرسی 652

4- کشّاف زمخشری 652

5- جامع الاحکام قرطبی 653

6- منهج الصادقین مولی فتح اللّه 653

7- البرهان بحرانی 654

8- روح المعانی آلوسی 657

9- المراغی به جای المنار 659

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 28

10- فی ظلال القرآن سید قطب 659

11- الکاشف مغنیه 660

12- المیزان طباطبائی 661

نمونه هشتم «رَفِیعُ الدَّرَجاتِ ذُو الْعَرْشِ ...» (سوره مومن/ 16) 1- جامع البیان طبری 663

2- کشّاف زمخشری 666

3- التبیان شیخ طوسی 667

4- مجمع البیان طبرسی 670

5- منهج الصادقین 671

6- جامع الاحکام قرطبی 671

7- البرهان بحرانی 674

8- نور الثقلین 675

9- روح المعانی آلوسی 677

10- تفسیر المراغی به جای المنار 682

11- فی ظلال القرآن سیّد قطب 684

12- تفسیر الکاشف مغنیه 686

13- تفسیر المیزان 688

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 29

نمونه نهم «سَنُرِیهِمْ آیاتِنا فِی الْآفاقِ ...» (سوره فصّلت/ 54) 1- طبری و جامع البیان 693

2- طوسی و التبیان 694

3- طبرسی و مجمع البیان 695

4- زمخشری و کشّاف 695

5- قرطبی و جامع الأحکام 696

6- ابو حیّان و البحر المحیط 697

7- بحرانی و البرهان 698

8- ملّا فتح اللّه کاشانی و منهج الصّادقین 698

9- روح المعانی آلوسی 700

10- فی ظلال القرآن 701

11- محمد جواد مغنیه و

الکاشف 702

12- سیّد محمد حسین طباطبائی و المیزان 704

نمونه نهم «فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ ...» (سوره تغابن/ 16) 1- جامع البیان طبری 705

2- التبیان شیخ طوسی 706

3- مجمع البیان طبرسی 708

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 30

4- کشّاف زمخشری 708

5- جامع الاحکام قرطبی 709

6- تفسیر البرهان و نور الثقلین 711

7- تفسیر روح المعانی آلوسی 715

8- فی ظلال القرآن و تفسیر المراغی 716

9- تفسیر المیزان طباطبائی 716

10- تفسیر کاشف و منهج الصادقین 717

نمونه یازدهم «وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ ...» (سوره حجرات/ 9) 1- جامع البیان طبری 719

2- تفسیر التبیان 721

3- تفسیر مجمع البیان 723

4- تفسیر کشّاف 723

5- تفسیر جامع الاحکام قرطبی 726

6- تفسیر روح المعانی 734

7- تفسیر البرهان 735

8- تفسیر نور الثقلین 736

9- تفسیر منهج الصادقین 737

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 31

10- تفسیر المراغی 739

11- تفسیر فی ظلال القرآن 741

12- تفسیر الکاشف 742

13- تفسیر المیزان 744

نمونه دوازدهم «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ لِمَ تُحَرِّمُ ...» (سوره تحریم/ 1) 1- جامع البیان طبری 745

2- التبیان شیخ طوسی 747

3- تفسیر مجمع البیان 751

4- کشّاف زمخشری 761

5- جامع الاحکام قرطبی 765

6- تفسیر منهج الصّادقین 769

7- تفسیر البرهان 771

8- نور الثقلین 774

9- روح المعانی آلوسی 775

10- تفسیر المراغی به جای المنار 778

11- فی ظلال القرآن سیّد قطب 782

12- تفسیر الکاشف 785

13- تفسیر المیزان 786

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 33

«وَ إِنَّا أَوْ إِیَّاکُمْ لَعَلی هُدیً أَوْ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ» استعمال حرف «علی» به جانب «هدی» و استعمال حرف «فی» به جانب «ضلال» برای آن است که چون صاحب حق، بلندمرتبه امّا صاحب باطل، پست و دون است، برای هر یک از این دو، مناسبی از حروف به کار رفته است، «علی» در جانب حق و «فی» در جانب باطل.

نیز در آیه «وَ کَذلِکَ بَعَثْناهُمْ لِیَتَسائَلُوا بَیْنَهُمْ قالَ قائِلٌ مِنْهُمْ کَمْ لَبِثْتُمْ قالُوا لَبِثْنا یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ قالُوا رَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِما لَبِثْتُمْ فَابْعَثُوا أَحَدَکُمْ بِوَرِقِکُمْ هذِهِ إِلَی الْمَدِینَهِ فَلْیَنْظُرْ أَیُّها أَزْکی طَعاماً فَلْیَأْتِکُمْ بِرِزْقٍ مِنْهُ وَ لْیَتَلَطَّفْ وَ لا یُشْعِرَنَّ بِکُمْ أَحَداً».

در این آیه، سه عطف به فاء هست و یک عطف به واو.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 36

آن جا که امور بر همدیگر مترتب است، به فاء عطف شده زیرا فاء برای افاده ترتّب است.

آوردن غذاء که «فَلْیَأْتِکُمْ بِرِزْقٍ مِنْهُ» مترتّب است بر انتخاب آن که «فَلْیَنْظُرْ أَیُّها أَزْکی طَعاماً» باشد، و آن مترتّب است بر رفتن یکی از پی آن کار، که «فَابْعَثُوا أَحَدَکُمْ بِوَرِقِکُمْ» باشد.

امّا تلطّف و آهسته کاری، مترتّب بر آنها نیست، و کاری جداگانه است که باید در همه آن موارد به کار رود. از این جهت با واو عطف شده، که «وَ لْیَتَلَطَّفْ» آمده است.

و از این جمله مثالها کاملا روشن شد که دانستن معانی ویژه ادوات، و همچنین اختلاف معانی آنها، به اختلاف موارد، تا چه اندازه در فهم مراد اثر دارد؛ که بدون دانستن آن معانی، فهم مراد ممکن نیست. و از این جا متوجه می شویم که دانستن کامل معانی ادوات زیربنای شناخت اعجاز قرآن است و علمای فنّ

در شناساندن آنها سعی بلیغ نموده اند (شکر اللّه مساعیهم).

مانند قوله تعالی: «أَ لَمْ تَرَ إِلی رَبِّکَ کَیْفَ مَدَّ الظِّلَّ».

دوم- شگفتی از امری عظیم، مانند قوله تعالی: «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ».

گاهی با داشتن یکی از این دو معنی، افاده تحذیر هم می کند، مانند قوله تعالی: «أَ لَمْ نُهْلِکِ الْأَوَّلِینَ».

4- مقدّم شدن آن بر عاطف، زیرا شأنش تصدیر است، مانند قوله تعالی:

«أَ وَ کُلَّما عاهَدُوا عَهْداً نَبَذَهُ فَرِیقٌ مِنْهُمْ» و مانند: «أَ ثُمَّ إِذا ما وَقَعَ آمَنْتُمْ بِهِ» در صورتی که باقی ادوات استفهام مؤخّر از عاطف می آیند همچنان که جمیع اجزاء جمله معطوف، باید مؤخّر از عاطف باشند، مانند: «فَکَیْفَ تَتَّقُونَ»، «فَأَیْنَ تَذْهَبُونَ»، «فَأَنَّی تُؤْفَکُونَ»، «هَلْ یُهْلَکُ إِلَّا الْقَوْمُ الظَّالِمُونَ»، «فَأَیُّ الْفَرِیقَیْنِ أَحَقُّ بِالْأَمْنِ»، «فَما لَکُمْ فِی الْمُنافِقِینَ».

5- آنکه بر شرط وارد می شود و دیگر ادوات استفهام چنان نیستند، مانند قوله تعالی: «أَ فَإِنْ مِتَّ فَهُمُ الْخالِدُونَ».

فایده: استفهام گاهی از معنی حقیقی خود بیرون می رود برای معانی و مقاصدی که در باب انشا گفته خواهد شد.

فایده: چون همزه استفهام بر مشتقّات فعل (رأی) درآید گاهی به معنای خبر دادن و آگاه شدن است نه رؤیت بصر یا بصیرت، مانند قوله تعالی: «أَ رَأَیْتَ الَّذِی یَنْهی عَبْداً إِذا صَلَّی» و «أَ رَأَیْتَ الَّذِی یُکَذِّبُ بِالدِّینِ».

وجه دوّم: از معانی همزه، حرفی است که به آن نزدیک را ندا می کنند، مانند:

«أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّیْلِ» به تخفیف میم در بعضی قراءات که منادی دارندگان

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 39

صفتهای مذکور در آیه باشند، یعنی ای کسانی که در آنات شب قانت و ... هستید.

امّا ابن هشام گفته: «در این جا همزه برای ندا نیست زیرا در قرآن همه نداها

با یاء است».

امّا می توان گفت، چون استفهام درباره خداوند حقیقی نیست، و از طرف دیگر هر کس همزه را برای استفهام بگیرد باید مدّعی حذف بسیار در آیه باشد، مانند: «ام هذا الکافر» که مخاطب است بقوله تعالی «قُلْ تَمَتَّعْ بِکُفْرِکَ قَلِیلًا» و حذف، خلاف اصل است پس همزه برای ندا باشد اولی است، امّا این مطلب یک استحسان نحوی است درحالی که خلاف قراءت اصحّ است.

تعالی: «یا نِساءَ النَّبِیِّ لَسْتُنَّ کَأَحَدٍ مِنَ النِّساءِ» و «فَابْعَثُوا أَحَدَکُمْ» که در مورد مذکّر به کار رفته است.

5- احد، در مفرد و جمع هر دو به کار می رود، مثال جمع: «فَما مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حاجِزِینَ» امّا واحد، چنین نیست.

6- احد، جمعی دارد از ریشه خودش که احدون و آحاد باشد؛ امّا واحد از ریشه خودش جمعی ندارد، نمی گویی واحدون، بلکه می گویی اثنان و ثلاثه الی غیر النهایه.

7- احد، در اعمال حساب از جمع، تفریق، ضرب و تقسیم استعمال نمی شود به خلاف واحد.

راغب، در مفردات گوید: احد به دو صورت به کار می رود:

اوّل- در نفی تنها، که برای استغراق جنس است و شامل کم و زیاد هر دو می شود، کقوله تعالی: «فَما مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حاجِزِینَ».

دوّم- در اثبات که به سه وجه به کار می رود:

اوّل- مستعمل در عدد با عشرات، مانند: احد عشر و احد و عشرون.

دوم- مستعمل به صورت مضاف الیه که به معنی اوّل است، مانند قوله تعالی «أَمَّا أَحَدُکُما فَیَسْقِی رَبَّهُ خَمْراً».

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 41

سوّم- مستعمل به صورت وصف مطلق، و مختصّ است به وصف خداوند متعال مانند: «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» که اصل آن وحد است؛ امّا وحد در مورد غیر از خداوند به کار می رود.

اذْکُرُوا إِذْ کُنْتُمْ قَلِیلًا» و از امثله آن اذ مذکور در اوّل قصه هاست که همه «مفعول به» اند، مانند: «إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِینَ اتُّبِعُوا»، و همچنین، بدل از آن، مانند قوله تعالی: «وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ مَرْیَمَ إِذِ انْتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِها مَکاناً شَرْقِیًّا» که بدل اشتمال است از مریم. یا بدل کلّ از کلّ، مانند قوله تعالی: «اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جَعَلَ فِیکُمْ أَنْبِیاءَ» ای اذکروا النّعمه الّتی هی الجعل المذکور.

امّا جمهور، در «وَ اذْکُرُوا إِذْ کُنْتُمْ قَلِیلًا فَکَثَّرَکُمْ» اذ را ظرف از برای مفعول محذوفی قرار می دهند، أی «و اذکروا نعمت اللّه علیکم اذ کنتم قلیلا فکثّرکم».

______________________________

(1) در فارسی، یعنی وقتی که، گاهی که، آنگاه که، هنگامی که.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 42

و در «وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ مَرْیَمَ» آن را ظرف از برای مضاف به مفعول محذوفی قرار می دهند، أی «و اذکروا قصّه مریم» و تأیید مطلب از این آیه که تصریح به مفعول دارد معلوم می شود، قوله تعالی: «وَ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ».

امّا قول آنان که می گویند: اذ گاهی از ماضی به مستقبل عدول می کند، مانند:

«یَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبارَها»، مردود است به اینکه در اینجا از باب مستقبل واجب الوقوع است، مانند: «وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ»، که در حکم ماضی است.

ابن مالک برای اثبات مستقبل بودن معنی اذ، آیه «فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ إِذِ الْأَغْلالُ فِی أَعْناقِهِمْ» را شاهد آورده و گفته است: «یعلمون هم لفظا مستقبل است هم معنی، زیرا حرف تنفیس بر آن درآمده است».

بعضی گفته اند: اذ برای حال هم می آید، مانند قوله تعالی: «وَ لا تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ إِلَّا کُنَّا عَلَیْکُمْ شُهُوداً إِذْ تُفِیضُونَ فِیهِ» ای حین تفیضون

فیه.

فایده: ابن مالک گفته است: «هرچه ان به کسر الف در قرآن هست انجام نشده است، و هرچه اذ هست انجام شده است».

وجه دوّم از معانی اذ آن است که برای تعلیل باشد، مانند قوله تعالی: «وَ لَنْ یَنْفَعَکُمُ الْیَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ أَنَّکُمْ فِی الْعَذابِ مُشْتَرِکُونَ» ای و لن ینفعکم الیوم اشتراککم فی العذاب لاجل ظلمکم فی الدّنیا «1».

بعضی گفته اند: در این صورت اذ حرفی است به منزله لام علّت.

______________________________

(1) در فارسی، یعنی چون ظلم کردید.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 43

و بعضی گفته اند: ظرفی است به معنی وقت، و در این صورت تعلیل مستفاد است از اسلوب کلام نه از لفظ، و قول اوّل منسوب به سیبویه است؛ امّا در قول دوّم اشکالی پدید می آید زیرا اذ را نمی توان بدل از «یوم» گرفت چون زمان آنها مختلف است، «یوم» روز قیامت است، و «زمان ظلم» دوران زندگانی دنیاست، و نمی تواند ظرف از برای «ینفع» باشد زیرا «ینفع» در دو طرف عمل نمی کند و نیز نمی تواند ظرف از برای «مشترکون» باشد، زیرا معمول انّ و اخواتش بر آن مقدّم نمی شود، بنابراین اذ که مقدّم بر انّ می باشد نمی تواند معمول «مشترکون» باشد که خبر انّ است.

دیگر آن که معمول صله بر موصل مقدّم نمی شود، دیگر آن که اشتراک ایشان در عذاب در آخرت است نه در زمان ظلم ایشان که دار دنیاست.

و از جاهایی که اذ حمل بر تعلیل شده، قوله تعالی: «وَ إِذْ لَمْ یَهْتَدُوا بِهِ فَسَیَقُولُونَ هذا إِفْکٌ قَدِیمٌ»، «وَ إِذِ اعْتَزَلْتُمُوهُمْ وَ ما یَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ فَأْوُوا إِلَی الْکَهْفِ» امّا جمهور این ها را منکرند.

ابن جنّی گفته است: چندین بار در آیه «وَ لَنْ

یَنْفَعَکُمُ الْیَوْمَ» به ابی علی مراجعه کردم و در ابدال اذ از یوم اشکال نمودم، آخر چیزی که توانست بگوید این بود که دنیا و آخرت به هم پیوسته است و در حکم خداوند یکسان است و الیوم مانند زمان گذشته است.

وجه سوّم از وجوه معانی اذ برای تأکید است، ابو عبیده و ابن قتیبه چنین گفته اند، و آیاتی شاهد آورده اند، از آن جمله «وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَهِ».

وجه چهارم از وجوه اذ آن است که برای تحقیق باشد، مانند قوله تعالی:

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 44

«وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَهِ»، و سهیلی، قوله تعالی: «بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ» را شاهد آورده است، امّا ابن هشام هر دو را بی اساس می داند.

مسأله: اذ لازم الاضافه است، یا به جمله اسمیّه، مانند: «وَ اذْکُرُوا إِذْ کُنْتُمْ قَلِیلًا فَکَثَّرَکُمْ»، یا به جمله فعلیّه که فعل آن ماضی باشد لفظا و معنی، مانند: «وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَهِ»، «وَ إِذِ ابْتَلی إِبْراهِیمَ رَبُّهُ» یا معنی ماضی باشد فقط، مانند: «وَ إِذْ تَقُولُ لِلَّذِی أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِ» و هر سه حالت در این آیه جمع است.

قوله تعالی: «إِلَّا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِینَ کَفَرُوا ثانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی الْغارِ إِذْ یَقُولُ لِصاحِبِهِ لا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنا».

گاهی هم جمله حذف می شود چون به قرینه معلوم است و عوض آن تنوین و کسره به ذال داده می شود، مانند: «وَ یَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ» «وَ أَنْتُمْ حِینَئِذٍ تَنْظُرُونَ» که «یوم اذ کان کذا» و «حین اذ کان کذا» بوده است.

و در ابتدا واقع نمی شود و معنی آن حال است نه استقبال، مانند قوله تعالی: «فَأَلْقاها فَإِذا هِیَ حَیَّهٌ تَسْعی»، «فَلَمَّا أَنْجاهُمْ إِذا هُمْ یَبْغُونَ فِی الْأَرْضِ»، «وَ إِذا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَهً مِنْ بَعْدِ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُمْ إِذا لَهُمْ مَکْرٌ فِی آیاتِنا» «1».

______________________________

(1) در فارسی، یعنی ناگهان.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 45

و به قول ابن حاجب: «مفاجات»، حضور چیزی است با تو، در وصفی از اوصاف فعلی تو، حین الحضور آن چیز، مانند آن که گویی «خرجت فاذا الاسد بالباب» معنایش آن است که حضور اسد پیش تو در زمان اتّصاف تو به خروج از باب بوده یا در مکان خروج تو از باب و گویی چنان است که حضور اسد با تو در محل خروج چسبیده تر است به تو از حضور او در زمان خروج تو از باب، زیرا آن مکان ویژه تست نه آن زمان و هرچه چسبیده تر باشد، مفاجات در آن قویتر است.

و اختلاف کرده اند که ایا اذا حرف است به قول اخفش و ابن مالک یا ظرف زمان است به قول مبرّد، و امّا ابن عصفور، زجّاج و زمخشری آن را ظرف زمان می دانند.

وجه دوّم از معانی اذا برای غیر مفاجات است و غالب آن است که ظرف مستقبل باشد و متضمّن معنی شرط و مختص باشد به جمله فعلیّه و محتاج جواب باشد و در ابتدا واقع شود برعکس اذای فجائیّه، و فعل بعد از ان یا ظاهر باشد، مانند: «إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ» یا مقدّر باشد، مانند: «إِذَا السَّماءُ انْشَقَّتْ» که اذا کانت السّماء بوده است و جواب آن یا فعل باشد، مانند «فَإِذا جاءَ أَمْرُ اللَّهِ قُضِیَ بِالْحَقِّ»

یا جمله اسمیّه مقرون به فاء باشد، مانند: «فَإِذا نُقِرَ فِی النَّاقُورِ فَذلِکَ یَوْمَئِذٍ یَوْمٌ عَسِیرٌ» یا جمله فعلیّه طلبیّه باشد، مانند: «إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ وَ رَأَیْتَ النَّاسَ یَدْخُلُونَ فِی دِینِ اللَّهِ أَفْواجاً فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ» یا جمله اسمیّه مقرون به اذای فجائیّه باشد «إِذا دَعاکُمْ دَعْوَهً مِنَ الْأَرْضِ إِذا أَنْتُمْ تَخْرُجُونَ».

و گاهی جواب، جمله مقدّری است که ما قبلش بر آن دلالت دارد، یا مقام بر آن دلالت دارد، و این مطلب در باب حذف، مفصّل گفته خواهد شد.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 46

اقساما و کنتم ازواجا ثلثه.

گاهی اذا از معنای استقبالی خارج می شود و برای حال می آید، مانند قوله تعالی: «وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشی» زیرا غشیان مقارن لیل است و همچنین «وَ النَّهارِ إِذا تَجَلَّی»، «وَ النَّجْمِ إِذا هَوی».

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 47

گاهی اذا از معنی استقبالی عدول می کند و در ماضی به کار می رود، مانند قوله تعالی: «وَ إِذا رَأَوْا تِجارَهً أَوْ لَهْواً انْفَضُّوا إِلَیْها» زیرا آیه بعد از رؤیت و انفضاض نازل شده است.

و همچنین قوله تعالی: «وَ لا عَلَی الَّذِینَ إِذا ما أَتَوْکَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لا أَجِدُ ما أَحْمِلُکُمْ عَلَیْهِ» و «حَتَّی إِذا بَلَغَ مَطْلِعَ الشَّمْسِ» «1».

گاهی اذا از معنی شرطیّه خارج می شود، مانند «وَ إِذا ما غَضِبُوا هُمْ یَغْفِرُونَ»، «وَ الَّذِینَ إِذا أَصابَهُمُ الْبَغْیُ هُمْ یَنْتَصِرُونَ» در این دو آیه اذا ظرف برای خبر مبتدای بعد از خودش است.

اگر اذا شرطیّه بود و جمله اسمیّه جواب آن بود مقرون به فاء می آید.

لَإِلَی اللَّهِ تُحْشَرُونَ» و همچنین در «أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ» زیرا آمدن مرگ، حتمی است همچنین در قوله تعالی: «وَ إِذا مَسَّ النَّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُمْ مُنِیبِینَ إِلَیْهِ ثُمَّ إِذا أَذاقَهُمْ مِنْهُ رَحْمَهً إِذا فَرِیقٌ مِنْهُمْ بِرَبِّهِمْ یُشْرِکُونَ» که اذا در مورد نقمت و رحمت هر دو به کار رفته است.

زمخشری جواب داده: چون موت مجهول الوقت است، در مجرای مشکوک وارد شده است، و سکّاکی در جواب آیه دوم گفته است: در این جا چون قصد توبیخ و تقریع بوده اذا آمده است تا برای ایشان تخویفی باشد که ناچار چیزی از عذاب باید به ایشان برسد، معنای تقلیل از لفظ مسّ و همچنین از تنکیر ضرّ مستفاد می شود.

امّا در قوله تعالی: «وَ إِذا أَنْعَمْنا عَلَی الْإِنْسانِ أَعْرَضَ وَ نَأی بِجانِبِهِ وَ إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ فَذُو دُعاءٍ عَرِیضٍ» که در هر دو جانب استعمال شده و جواب آن است که ضمیر در مسّه راجع است به منکر معرض، نه مطلق انسان و لفظ اذا تنبیه است بر آن که چنین منکر معرض، به طور حتم به شرّ گرفتار خواهد شد.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 50

وجه پنجم از وجوه استعمال اذا آن است که اذا در چهار مورد با ان شرطیّه مخالف است:

1- در افاده عموم، ابن عصفور گوید: اگر گویی اذا قام زید قام عمرو، معنی آن است که کلّما قام زید قام عمرو.

2- آن که مشروط به اذا اگر موجود نبود، جزا در حال واقع می شود امّا در ان واقع نمی شود مگر وقتی که یأس از وجود آن محقّق گردد.

3- آن که جزا، شرط در اذا دنباله شرط است با اتّصال، نه مقدّم

می شود نه موخّر، به خلاف ان.

4- مدخول اذا آن را مجزوم نمی کند زیرا مختصّ شرط تنها نیست.

خاتمه: گاهی اذا زایده می آید، مانند: «إِذَا السَّماءُ انْشَقَّتْ» أی انشقّت السّماء.

عطف بر دو جمله شرط و جزا مقدّر شود هم رفع جایز است در عمل آن هم نصب در فعل واقع بعد از اذن زیرا از آن جهت که اذن در اوّل جمله مستقلّی واقع شده و مصدّر است ناصب فعل است و از آن جهت که ما بعد اذن در حقیقت اتمام ما قبل آن است، چون حرف عطف، رابط دو قسمت است و اذن متوسّط است نه مصدّر، اذن رافع است و بعضی گویند: ناصب بودن آن متعیّن است زیرا ما بعد آن مستأنفه است و معطوف بر اوّل، اوّل است به این معنی که ما قبل عاطف، مسوق برای چیز دیگر نیست و اوّل است و حکم معطوف، همان حکم معطوف علیه است.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 52

تنها جنبه تأکید دارد.

همچنین اذن تأکیدیّه بر جمله اسمیّه نیز وارد می شود، مانند: «اذا انا اکرمک» و جایز است وسط بودن و آخر بودن آن، مانند قوله تعالی: «وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّکَ إِذاً لَمِنَ الظَّالِمِینَ» در این جا اذن مؤکّد جواب و مرتبط بما تقدّم است.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 53

بر اینکه فعل در چنین موردی منصوب است به اذن زیرا مقصود ایشان جایی است که اذن حرف ناصبی برای فعل باشد و منافاتی ندارد که فعل بعد آن مرفوع باشد هرگاه مقصود از اذن، اذا زمانیّه باشد که جمله ما بعد آن محذوف و به جای آن تنوین آمده باشد همچنان که بعضی نحویّون، ما بعد من شرطیّه را مجزوم می کنند و ما بعد من موصوله را مرفوع؛ امّا این گفته ها زیاد مورد اعتماد نیست زیرا گویندگان آن از مشاهیر علمای نحو نیستند.

تعالی: «فِیها مِصْباحٌ الْمِصْباحُ فِی زُجاجَهٍ الزُّجاجَهُ کَأَنَّها کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ» و ضابط در این قسم آن است که ضمیر بتواند جانشین آن شود.

ب- عهد ذهنی، آن جا که مسبوق سابقه ای در ذهن شنونده باشد، مانند قوله تعالی: «ثانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی الْغارِ» و «إِذْ یُبایِعُونَکَ تَحْتَ الشَّجَرَهِ».

ج- عهد حضوری، آن جا که مصحوب ال حاضر باشد، مانند قوله تعالی:

«الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ»، «الْیَوْمَ أُحِلَّ لَکُمُ الطَّیِّباتُ».

دوم: الف و لام جنس که آن هم بر سه نوع است:

1- برای استغراق افراد، و این همان است که لفظ کلّ به طور حقیقت می تواند جانشین آن شود، مانند قوله تعالی: «وَ خُلِقَ الْإِنْسانُ ضَعِیفاً»،، «عالِمُ

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 57

الْغَیْبِ وَ الشَّهادَهِ» ای کلّ انسان و کلّ غیب و شهاده و نیز صحیح بودن استثناء است از مدخول آن، مانند قوله تعالی: «إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ» و متّصف شدن آن به جمع، مانند قوله تعالی: «أَوِ الطِّفْلِ الَّذِینَ لَمْ یَظْهَرُوا عَلی عَوْراتِ النِّساءِ».

2- برای استغراق خصوصیّات افراد، و این همان است که لفظ کلّ مجازا جانشین آن می شود، مانند قوله تعالی: «ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ» أی الکتاب الکامل فی الهدایه الجامع لصفات جمیع الکتب المنزله و خصائصها.

3- برای تعریف ماهیّت و حقیقت جنس است و این همان است که لفظ کلّ جانشین آن نمی شود، نه حقیقتا نه مجازا، مانند قوله تعالی: «وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ ءٍ حَیٍّ»، «أُولئِکَ الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّهَ».

و گفته اند: «فرق میان این الف و لام تعریف، و اسم جنس نکره همان فرق میان مطلق و مقیّد است، زیرا معرّف به الف و لام

دلالت دارد بر حقیقت به قید حضور آن در ذهن، امّا اسم جنس نکره دلالت دارد بر مطلق حقیقت بدون قید».

(سوّم) از اقسام و وجوه ال: زایده لازمه بودن است و آن بر دو نوع است:

1- آن که در موصولات است بنابر آن که تعریفشان به صله است.

2- آن که در اعلام است و هم زمان با نقل اعلام به علمیّت بر آن درآمده است، مانند: اللّات و العزّی یا آن که به غلبه علم شده باشد، مانند: البیت برای کعبه یا الطّیبه برای مدینه و النّجم برای ثریّا، و این الف و لام در اصل برای عهد است.

مسأله: اختلاف شده است در الف و لام «اللّه»، سیبویه گفته است: آن به

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 58

جای همزه حذف شده است بنابر آن که اصلش آله بود، ال بر آله داخل شد و حرکت همزه به لام نقل گردید؛ آن گاه ادغام شد؛ بعضی گفته اند: در این جا زایده لازمه است نه برای تعریف، خلیل گفته: اللّه، اسم علمی است که اشتقاقی در آن نیست، و ال از بنیه کلمه است.

امّا معنای آن را ناگفته می گذارند و آن افاده تحقیق می کند، از این جهت که از «همزه» و «لا» ترکیب شده است، و همزه استفهام هرگاه بر نفی وارد شود افاده تحقیق می کند، مانند قوله تعالی: «أَ لَیْسَ ذلِکَ بِقادِرٍ عَلی أَنْ یُحْیِیَ الْمَوْتی».

2- تحضیض، و آن طلب کردن چیزی است به شدّت، مانند قوله تعالی: «أَ لا

______________________________

(1) در فارسی، ألا: آگاه باشید، معنی می دهد.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 59

تُقاتِلُونَ قَوْماً نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ وَ هَمُّوا بِإِخْراجِ الرَّسُولِ» «1».

3- عرض، و آن طلب کردن چیزی است به رفق مانند قوله تعالی: «أَ لا تُحِبُّونَ أَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَکُمْ» و هر دو مورد، مختصّ به مضارعند.

آنها را استثنای منقطع می دانند.

5- به معنی «بل» که بعضی از ایشان آیه «ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی إِلَّا تَذْکِرَهً لِمَنْ یَخْشی» را شاهد آورده اند.

______________________________

(1) در فارسی، یعنی مگر، جز.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 61

6- به معنی بدل که ابن صائغ گفته است: در قوله تعالی: «لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَهٌ إِلَّا اللَّهُ» ای بدل اللّه و از این راه اشکال وارده بر مفهوم «الّا اللّه» اگر برای استثنا گرفته شود رفع می گردد.

ابن مالک اشتباه کرده است که آیه «إِلَّا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ» را از اقسام الّا گرفته، زیرا الّا در این آیه، مرکب از ان شرطیّه و لای نافیه است.

فایده: رمّانی در تفسیرش گفته: «معنای لازم استثنا، همانا اختصاص به چیزی است نه به غیرش، وقتی گفتی: جائنی القوم الّا زیدا، زیدا را اختصاص داده ای به نیامدن، و وقتی گفتی: ما جائنی زید الّا راکبا، زید را اختصاص داده ای به حالت رکوب در مجیی ء، نه غیر آن از راه رفتن و دویدن».

حبّ و بغض کند، مانند: «رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَیَّ مِمَّا یَدْعُونَنِی إِلَیْهِ».

و از معانی آن، تأکید است، و آن زایده است، مانند قوله تعالی: «فَاجْعَلْ أَفْئِدَهً مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ» در قراءتی که «تهوی» را به فتح واو خوانده اند، ای تهویهم امّا بعضی گفته اند: در این جا تمیل مقدّر است ای تمیل الیهم.

______________________________

(1) در فارسی، یعنی تا، به سوی معنی می دهد.

(2) در فارسی، یعنی در.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 63

ابن عصفور گوید: گاهی «الی» معنی اسمیّه دارد، مانند: «انصرفت من الیک» همچنان که گویی: «غدوت من علیک»، و از این باب است قوله تعالی:

«وَ هُزِّی إِلَیْکِ بِجِذْعِ النَّخْلَهِ».

مانند قوله تعالی: «سَواءٌ عَلَیْکُمْ أَ دَعَوْتُمُوهُمْ أَمْ أَنْتُمْ صامِتُونَ»، زرکشی گوید: در معادله میان همزه تسویه و ام، دو جمله نباید مختلف باشند مگر آن که قابل تأویل باشند به همدیگر، بنابراین در آیه مبارکه «أَمْ أَنْتُمْ صامِتُونَ» می تواند مؤوّل باشد به: ام صمتّم.

امّا ام استفهامیّه، غالبا ما بین دو مفرد واقع می شود، مانند قوله تعالی:

«أَ أَنْتُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمِ السَّماءُ بَناها».

و میان دو مفرد واقع می شود که در تأویل مفرد نباشند، زرکشی گوید:

«شرط استفهامیّه آن است که همزه استفهامیّه بر آن مقدم شود و ما بعد آن یا مفرد باشد یا در تقدیر مفرد.»

(دوّم) از اقسام ام، منقطعه بودن آن است، و آن بر سه قسم است:

1- مسبوق بودن به خبر محض، مانند قوله تعالی: «تَنْزِیلُ الْکِتابِ لا رَیْبَ فِیهِ

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 65

مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ».

2- مسبوق بودن به استفهام به غیر همزه، مانند قوله تعالی «هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِی الظُّلُماتُ وَ النُّورُ» و معنی ام منقطعه آن است که اضراب از آن جدا نمی شود، پس گاهی اضراب مجرّد است و گاهی با اضراب متضمّن استفهام انکاری است.

مثال اوّل: «هَلْ تَسْتَوِی الظُّلُماتُ وَ النُّورُ» که اضراب مجرّد است زیرا استفهام بر استفهام وارد نمی شود.

مثال دوّم: «أَمْ لَهُ الْبَناتُ وَ لَکُمُ الْبَنُونَ» است که تقدیر آن أله البنات و لکم البنون است زیرا اگر آن را برای اضراب مجرّد به کار برده باشد مستلزم محال است.

آن که ایّ الامرین کائن علی سبیل التّقریر زیرا علم به بودن یکی از دو طرف معادل حاصل است، و نیز جایز است که منقطعه باشد.

اسم منصوب به جواب، مانند قوله تعالی «فَأَمَّا الْیَتِیمَ فَلا تَقْهَرْ» یا به اسم معمول برای محذوفی که ما بعد از فاء را تفسیر

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 67

می کند، کقوله تعالی: «وَ أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَیْناهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمی عَلَی الْهُدی» در قراءت آن که ثمود را به نصب می خواند.

خود آن است نه ب لا، مانند:

«وَ إِلَّا تَغْفِرْ لِی» «إِلَّا تَنْصُرُوهُ» و فرق میان آنها این است که لم جازمه عاملی است که نباید فاصله ای میان آن و معمولش باشد؛ امّا ان شرطیّه، جائز است فاصله میان آن و معمولش به معمول لم در مورد دوّم چون لای نافیه عمل نمی کند، به ان شرطیه جزم می گیرد.

2- از معانی ان، نافیه بودن است که هم بر جمله اسمیّه و هم بر جمله فعلیّه

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 69

داخل می شود، مانند قوله تعالی: «إِنِ الْکافِرُونَ إِلَّا فِی غُرُورٍ»، «إِنْ أُمَّهاتُهُمْ إِلَّا اللَّائِی وَلَدْنَهُمْ»، «إِنْ أَرَدْنا إِلَّا الْحُسْنی» و گفته اند که: ان نافیه نمی آید مگر آنکه بعد از آن الّا باشد چنانچه در آیات مزبور هست، یا لمّای مشدّده باشد، مانند قوله تعالی: «إِنْ کُلُّ نَفْسٍ لَمَّا عَلَیْها حافِظٌ» در قراءت مشدّد.

امّا این قول مردود است به مانند قوله تعالی: «إِنْ عِنْدَکُمْ مِنْ سُلْطانٍ بِهذا»، «وَ إِنْ أَدْرِی لَعَلَّهُ فِتْنَهٌ لَکُمْ».

و از جمله جاهایی که ان به نافیه حمل می شود، قوله تعالی: «إِنْ کُنَّا فاعِلِینَ»، «قُلْ إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ» که در این صورت باید بر ولد وقف کرد، همچنین در قوله تعالی: «وَ لَقَدْ مَکَّنَّاهُمْ فِیما إِنْ مَکَّنَّاکُمْ فِیهِ» نافیه است، یعنی مکّناهم فی الّذی ما مکّنّاکم فیه و برخی گفته اند: در این جا زایده است و قول اوّل مؤیّد است به آیه «مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ ما لَمْ نُمَکِّنْ لَکُمْ» و عدول از مای نافیه به ان، برای احتراز از ثقل تکرار است.

گاهی شرطیّه و نافیه با هم جمع می شوند، کقوله تعالی: «وَ لَئِنْ زالَتا إِنْ أَمْسَکَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ».

و هرگاه ان

نافیه بر جمله اسمیّه وارد شود عمل نمی کند امّا کسائی عمل آن را مانند لیس جایز شمرده و قراءت سعید بن جبیر را در «إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ عِبادٌ أَمْثالُکُمْ» با تخفیف ان، و نافیه بودن آن از این باب شمرده است.

سوم از وجوه ان، مخفّفه بودن آن از مثقّله است که بر دو جمله اسمیّه و فعلیّه درمی آید و اگر بر اسمیّه درآید غالبا عمل نمی کند، مانند قوله تعالی: «وَ إِنْ کُلُّ ذلِکَ لَمَّا مَتاعُ الْحَیاهِ الدُّنْیا»، «وَ إِنْ کُلٌّ لَمَّا جَمِیعٌ لَدَیْنا مُحْضَرُونَ»، «إِنْ هذانِ

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 70

لَساحِرانِ» و گاهی عمل می کند، مانند: «وَ إِنَّ کُلًّا لَمَّا لَیُوَفِّیَنَّهُمْ رَبُّکَ أَعْمالَهُمْ» در قراءت حرمیّین نافع و ابن کثیر.

و اگر بر جمله فعلیّه وارد شود غالبا با ماضی ناسخ است مانند قوله تعالی:

«وَ إِنْ کانَتْ لَکَبِیرَهً إِلَّا عَلَی الخاشعین»، «وَ إِنْ کادُوا لَیَفْتِنُونَکَ عَنِ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ»، «وَ إِنْ وَجَدْنا أَکْثَرَهُمْ لَفاسِقِینَ» و در موارد کمتر، مضارع ناسخ است، مانند قوله تعالی «وَ إِنْ یَکادُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَیُزْلِقُونَکَ بِأَبْصارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّکْرَ وَ یَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ»، «وَ إِنْ نَظُنُّکَ لَمِنَ الْکاذِبِینَ».

این جا شرط است که برای تبرّک ذکر شده و در سایر آیات مذکور، شرطی است که برای تهییج آمده است همچنان که به فرزندت گویی: اگر فرزند منی، مرا اطاعت کن.

ششم- آن که به معنی قد باشد چنانچه قطرب گفته است، مانند: «فَذَکِّرْ إِنْ

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 71

نَفَعَتِ الذِّکْری» أی قد نفعت، و معنی شرط در آن صحیح نیست زیرا پیغمبر در هر حال مأمور به تبلیغ است.

دیگری گفته: این جا هم برای شرط است امّا مقصود از آن ذمّ معاندین و استبعاد از نفع تذکیر درباره ایشان است و بعضی گفته اند: معنی چنان است: فذکّر و ان لم تنفع الذّکری.

فایده: در قرآن مجید ان، در شش مورد به صیغه شرط آمده است امّا شرط مراد نیست:

1- وَ لا تُکْرِهُوا فَتَیاتِکُمْ عَلَی الْبِغاءِ إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّناً.

2- وَ اشْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ.

3- وَ إِنْ کُنْتُمْ عَلی سَفَرٍ وَ لَمْ تَجِدُوا کاتِباً فَرِهانٌ مَقْبُوضَهٌ.

4- إِنِ ارْتَبْتُمْ فَعِدَّتُهُنَّ ثَلاثَهُ أَشْهُرٍ.

5- أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلاهِ إِنْ خِفْتُمْ.

6- وَ بُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِی ذلِکَ إِنْ أَرادُوا إِصْلاحاً.

نصب است، مانند قوله تعالی: «نَخْشی أَنْ تُصِیبَنا دائِرَهٌ»، «وَ ما کانَ هذَا الْقُرْآنُ أَنْ یُفْتَری»، «فَأَرَدْتُ أَنْ أَعِیبَها».

و گاهی در محلّ خفض، مانند قوله تعالی: «أُوذِینا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَأْتِیَنا»، «مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ».

و ان در این جا موصول حرفی است که وصل می شود به فعل مضارع متصرّف، مانند امثله مذکور، و به ماضی مانند «لَوْ لا أَنْ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْنا»، «وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناکَ».

گاهی هم عمل نمی کند و مضارع بعد از آن مرفوع می آید. مانند: قراءت ابن محیص در قوله تعالی: «لِمَنْ أَرادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضاعَهَ» به ضمّ میم.

2- از وجوه ان مخفّفه بودن از مثقّله است، در این صورت بعد از فعل مفید یقین و آنچه نازل منزله آن است می آید، مانند قوله تعالی: «أَ فَلا یَرَوْنَ أَلَّا یَرْجِعُ إِلَیْهِمْ قَوْلًا»، «عَلِمَ أَنْ سَیَکُونُ»، «وَ حَسِبُوا أَلَّا تَکُونَ فِتْنَهٌ» در قراءت رفع.

3- از وجوه ان، مفسّره بودن است به منزله حرف ای، مانند قوله تعالی:

«فَأَوْحَیْنا إِلَیْهِ أَنِ اصْنَعِ الْفُلْکَ بِأَعْیُنِنا»، «وَ نُودُوا أَنْ تِلْکُمُ الْجَنَّهُ» و شرطش آن است که مسبوق به جمله باشد و از این جاست که نمی توان آیه «وَ آخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ» را از این باب بشماریم و نیز می باید پس از آن، جمله بیاید و در جمله سابق معنی قول باشد و از این باب است قوله تعالی: «وَ انْطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ أَنِ امْشُوا وَ اصْبِرُوا عَلی آلِهَتِکُمْ» زیرا در این جا مراد از انطلاق، انطلاق در مشی

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 73

نیست بلکه انطلاق زبان است به این قول که امشوا و اصبروا.

زمخشری گمان برده که در آیه «أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبالِ

بُیُوتاً» ان، مفسّره است زیرا ما قبل آن «أَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ» است و وحی الهام است امّا این قول درست نیست، زیرا در الهام، معنای قول نیست، و ان در این جا مصدریّه است ای و اوحی ربّک الی النّحل باتّخاذ الجبال بیوتا، و شرط دیگر مفسّره بودن آن است که در جمله سابق حروف قول نباشد.

و درباره آیه «ما قُلْتُ لَهُمْ إِلَّا ما أَمَرْتَنِی بِهِ أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ» زمخشری گوید:

مفسّره است زیرا در این جا ممکن است مادّه قول را به أمر تأویل کرد و گفت:

ما امرتهم الّا بما امرتنی به ان اعبدوا اللّه.

سیوطی گوید: جای شگفت است که یک جا، بودن لفظ قول یا نازل منزله آن را در جمله سابق لازم می شمارند و جای دیگر نبودن حروف قول را در جمله سابق لازم می شمارند مگر آن که قابل تأویل به غیر مادّه قول باشد.

4- از وجوه ان زایده بودن آن است و غالبا بعد از اذای توقیتیّه می آید، مانند قوله تعالی: «وَ لَمَّا أَنْ جاءَتْ رُسُلُنا لُوطاً سِی ءَ بِهِمْ».

اخفش گمان کرده است که مضارع را منصوب می کند و حال آن که زایده است و آیات «وَ ما لَنا أَلَّا نَتَوَکَّلَ عَلَی اللَّهِ»، «وَ ما لَنا أَلَّا نُقاتِلَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ» از این باب است به دلیل «وَ ما لَنا لا نُؤْمِنُ بِاللَّهِ».

5- از وجوه ان، شرطیّه بودن است مانند ان مکسوره و این قول کوفیان است، کقوله تعالی: «أَنْ تَضِلَّ إِحْداهُما فَتُذَکِّرَ إِحْداهُمَا الْأُخْری»، «أَنْ صَدُّوکُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ» و در وقت توارد بر محلّ واحد، شرطیّه بودن ارجح است

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 74

و آیات مذکور به هر دو وجه قراءت شده است.

6- از

وجوه ان، نافیه بودن آن است به قول بعضی در قوله تعالی: «أَنْ یُؤْتی أَحَدٌ مِثْلَ ما أُوتِیتُمْ» ای لا یؤتی احد و صحیح آن است که مصدریّه باشد.

7- از وجوه ان، تعلیل است که برخی در آیه «بَلْ عَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ»، «یُخْرِجُونَ الرَّسُولَ وَ إِیَّاکُمْ أَنْ تُؤْمِنُوا» و صحیح آن است که مصدریّه باشد، ای بل عجبوا لان جائهم منذر منهم.

8- از وجوه ان، به معنی لئلّا به قول بعضی در آیه «یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ أَنْ تَضِلُّوا» و درست آن است که مصدریّه باشد و تقدیر چنان باشد: یبیّن اللّه لکم کراهه ان تضلّوا.

گویی بلغنی انّ زیدا قائم أی بلغنی قیام زید انّ زیدا قائم با مکسوره کلامی تمام است امّا با مفتوحه بدون انضمام بلغنی ناقص و در حکم مفرد است نه جمله و این است فرق میان مکسوره و مفتوحه، وگرنه هر دو افاده تأکید می دهند.

2- از وجوه انّ مفتوحه، لغتی به معنای لعلّ است در قوله تعالی: «وَ ما یُشْعِرُکُمْ أَنَّها إِذا جاءَتْ لا یُؤْمِنُونَ» در قراءت فتح ای لعلّها.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 76

زیرا برای کیفر نمی توان میان آنها جمع نمود و تخییر امام از جهت مؤدّی اجتهاد اوست، که موردی را انتخاب و به آن عمل می کند. قرآن ثقل اکبر متن 77 او ..... ص : 76

اباحه میان دو معطوف که امتناعی در جمع میان آنها نباشد، مانند قوله تعالی: «وَ لا عَلی أَنْفُسِکُمْ أَنْ تَأْکُلُوا مِنْ بُیُوتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ آبائِکُمْ» الآیه.

4- از معانی او، تفصیل بعد از اجمال است، مانند قوله تعالی: «وَ قالُوا کُونُوا هُوداً أَوْ نَصاری تَهْتَدُوا»، «قالُوا ساحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ».

5- اضراب به معنای بل، مانند قوله تعالی: «وَ أَرْسَلْناهُ إِلی مِائَهِ أَلْفٍ أَوْ یَزِیدُونَ»، «فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی» ای بل یزیدون. بل ادنی.

و در قراءت بعضی در قوله تعالی: «أَ وَ کُلَّما عاهَدُوا عَهْداً» به سکون واو.

6- مطلق جمع به معنی واو عاطفه، مانند قوله تعالی: «لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ

______________________________

(1) مفید، صدوق، دیلمی، حلّی و اکثر متأخّرین قایل به تخییرند (جواهر).

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 78

یَخْشی»، «لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ أَوْ یُحْدِثُ لَهُمْ ذِکْراً».

7- تقریب که حریری گفته است در قوله تعالی: «وَ ما أَمْرُ السَّاعَهِ إِلَّا کَلَمْحِ الْبَصَرِ أَوْ هُوَ أَقْرَبُ» و مردود است به آن که تقریب مستفاد از تصریح است نه از او.

8- به معنی الّا در استثنا که مضارع را با اضمار ان منصوب می کند، مانند:

«لاقتلنّه او یسلم» أی الّا ان یسلم و بعضی از محققین در این آیه «لا جُناحَ عَلَیْکُمْ إِنْ طَلَّقْتُمُ النِّساءَ ما لَمْ تَمَسُّوهُنَّ أَوْ تَفْرِضُوا لَهُنَّ فَرِیضَهً» نصب تفرضوا را به ان مقدّری می دانند «او ان تفرضوا»، نه مجزوم به عطف بر تمسّوهنّ او لم تفرضوا تا معنی آن چنین نشود.

در طلاق زنان گناهی بر

شما نخواهد بود در مدّت انتفاء یکی از این دو امر:

مسّ ایشان و فرض فریضه برای ایشان، زیرا ما می دانیم که حکم مورد، چنان است که اگر مسّی بود و فرضی نبود، مهر المثل لازم می آید؛ و اگر فرضی بود و مسّی نبود، نصف مهر المسمّی لازم می آید، پس چگونه با انتفای یکی از این دو امر، رفع جناح به عمل آید. دیگر آنکه حکم مطلّقات مفروضات لهنّ المهر بعدا جداگانه ذکر شده است، قوله تعالی: «وَ إِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ وَ قَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَرِیضَهً فَنِصْفُ ما فَرَضْتُمْ» و حکم ممسوسات که مذکور نیست مستفاد از مفهوم است در صورتی که اگر او را عاطفه تخییریّه بگیریم و تفرضوا را مجزوم به عطف بر «تمسّوهنّ» بدانیم هر آینه ممسوسات و مفروضات لهنّ المهر در حکم، مساوی خواهند بود و این درست نیست امّا اگر او را به معنی الّای منقطعه بدانیم، این دو مورد از مشارکت در حکم، خارج می شوند.

ابن حاجب از اشکال اوّل چنین جواب داده است که: معنی چنان نیست که

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 79

در زمان انتفای دو امر، جناحی نباشد بلکه معنی آن است که در زمانی که یکی از این دو نباشد جناحی نیست زیرا نکره در سیاق نفی، افاده عموم می کند و معنی چنان است که هرگاه قبل از آن که با منکوحه نزدیکی کنید و همچنین قبل از آن که بخواهید مهر او را تعیین نمایید اگر بخواهید او را طلاق دهید باکی بر شما نیست، طلاق دادن هم قبل از تعیین مهر جایز است، هم قبل از مسّ و نزدیکی، و عدم هیچ کدام از

این دو نمی تواند مانع طلاق باشد، البته در جاهای دیگر حکم آنگونه طلاقها معیّن شده است چنانچه گفتیم امّا در این جا مقصود مباحیّت طلاق است در دو مورد: عدم المسّ مع الفرض و عدم الفرض مع المسّ و عدمه.

و از ایراد دوم چنین جواب داده اند: که مقصود از آیه «وَ إِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ» تعیین مقدار مهر است که نصف است، نه تعیین مطلق و فی الجمله حقّ زوجه.

و نیز گفته اند: او در این جا به معنی واو است و تأیید مطلب از قول مفسّرین است که گویند: سبب نزول آیه آن بود که مردی انصاری زن خود را قبل از مسّ و قبل از فرض، طلاق داده بود و گمان داشت ناروا است، این آیه برای تعیین حکم مورد، نازل شد. امّا شیخ طوسی، زمخشری، فخر رازی و بیشتر فقهاء و مفسرین در این جا او را به معنی الّا گرفته اند نه واو عاطفه.

9- از وجوه او به معنی الی است که در همین آیه گفته اند: «أَوْ تَفْرِضُوا»، ای الی ان تفرضوا است که فعل مضارع منصوب به ان در آن مقدّر است و الی برای غایت نفی جناح است.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 80

تنبیه 1:

متقدّمین این معانی متعدّده را برای او ذکر نکرده اند فقط گفته اند: او برای دو معنی است ابن هشام گوید: تحقیق همین است و باقی معانی مذکوره مستفاد از قرینه است.

تنبیه 2:

أبو البقاء گوید: او در نهی، نقیض او در اباحه است، در این صورت اجتناب دو امر واجب است، مانند قوله تعالی: «وَ لا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ کَفُوراً» پس اطاعت درباره هیچ کدام جایز نیست و اگر میان

آنها جمع شود دو منهیّ عنه انجام شده است.

دیگری گفته است: در چنین جایی او به معنی واو است و افاده جمع می کند.

طبسی گفته است: اولی آن است که او را به معنی اصلی خودش بگیریم و این تعمیم به واسطه نهی است که معنی نفی دارد و نکره در سیاق نفی، افاده عموم می دهد زیرا معنی آن قبل از ورود نهی چنین است: (تطیع آثما او کفورا) یعنی یکی از این دو را. و چون نهی بر آنچه ثابت است وارد شد معنی چنین است: لا تطع واحدا منهما با تعمیم مستفاد از نهی در آنها.

و در این جا او از معنی اصلی خود خارج نشده است.

تنبیه 3:

در او به خلاف واو، مبنا عدم تشریک طرفین است و ضمیر عاید به طرفین،

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 81

مفرد می آید امّا در قوله تعالی: «إِنْ یَکُنْ غَنِیًّا أَوْ فَقِیراً فَاللَّهُ أَوْلی بِهِما» گفته اند: در این جا به معنی واو است و نیز گفته اند: ضمیر راجع است به مقدّری، ای ان یکن الخصمان غنیّین او فقیرین.

فایده: ابن ابی حاتم از ابن عبّاس نقل می کند که گفت:

هرجا از قرآن او هست برای تخییر آمده است، امّا هرجا جمله فمن لم یجد در تقدیر بر آن مقدّم شده به معنی ترتّب و الاوّل فالاوّل است، مانند قوله تعالی: «فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ بِهِ أَذیً مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْیَهٌ مِنْ صِیامٍ أَوْ صَدَقَهٍ أَوْ نُسُکٍ».

ابن جریج گفته است: که هرجا او در قرآن آمده برای تخییر است، یعنی فان لم یجد القدره علی الصّیام فصدقه ... الخ مگر قوله تعالی: «أَنْ یُقَتَّلُوا أَوْ یُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَیْدِیهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلافٍ

أَوْ یُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ» که برای تخییر نیست و قول شافعی هم همین است، و اگر عاطفه باشد جمع میان قتل و نفی چگونه است؟.

دو جا که یکی از آنها همین مورد است زیرا خود سیبویه مقرّ است که ایّ در حالت مفرد بودن، معرب است پس چگونه در وقت اضافه شدن مبنی باشد.

جرمی گوید: از بصره به مکّه رفتم از خندق بصره تا رسیدن به مکّه نشنیدم کسی بگوید «لاضربنّ ایّهم قائم» بالرّفع، و مخالفان سیبویه ایّ را در آیه مذکور:

استفهامیّه می گیرند و آن را مبتدایی می دانند که خبر آن اشدّ باشد آن گاه در مفعول ننزعنّ اختلاف دارند که چیست؟.

خلیل گوید: محذوف است و تقدیر آن چنین است لننزعنّ الفریق الّذی یقال فیهم ایّهم اشدّ، یونس گوید: مفعول ننزعنّ جمله ما بعد است و فعل ننزعنّ از عمل

______________________________

(1) در فارسی، یعنی کدام یک، به کدام.

(2) در فارسی، یعنی هر کدام که.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 84

معلّق شده است مانند قوله تعالی: «لِنَعْلَمَ أَیُّ الْحِزْبَیْنِ أَحْصی» کسائی و اخفش گفته اند: «مفعول آن کلّ شیعه است و من زایده است، و جمله استفهامیّه مستأنفه است» بنابر آنکه این دو تن، زیادت من را در حال ایجاب جایز می دانند.

امّا همه این اقوال مردود است به اینکه:

1- تعلیق عمل به افعال قلوب مختصّ است.

2- جایز نیست بگویند لاضربنّ الفاسق بالرفع به تقدیر لاضربنّ الّذی یقال فیه هو الفاسق.

3- جواز زیاده آمدن من در حال ایجاب ثابت نیست و قول شاعر:

اذا ما لقیت بنی مالک فسلّم علی ایّهم افضل به ضم ایّ روایت شده است زیرا حروف جرّ از عمل معلّق نمی شوند و ایّهم در این جا در محل جرّ است دیگر آن که حذف مجرور، تا تقدیر چنین باشد فسلّم علی الّذی یقال فیه هو الافضل و نیز حذف مجرور و بقای جارّ جایز

نیست و چون هر سه قول در بیت مزبور مردود است، صحیح آن است که ایّهم مبنی بر رفع و در محلّ جرّ است.

امّا زمخشری و گروهی دیگر، موصله بودن آن را جایز می دانند و مضموم بودن آن را از حیث اعراب، مبتدا می دانند و چنین تقدیر می کنند: لننزعنّ عن بعض کلّ شیعه و برای بیان آن، بعضی می گویند: هو الّذی هو اشدّ علی الرّحمن عتیّا که در آن، دو مبتدای طرفین موصول (هو الّذی، هو) محذوف شده باشند و معلوم است که این سخن متعسّفانه است و کسی ایّ موصوله را به حال ابتدا استعمال نکرده است.

ابن الطراوه سخن عجیبتری دارد که گوید: ایّ مقطوع از اضافه است و از

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 85

این جهت مبنی است و ایّهم اشدّ مبتدا و خبرند و رسم الخط را چنین فرض کرده است: (ایّ هم اشدّ) و این گفته باطل است هم از جهت رسم الخطّ مصاحف که متّصل به ضمیر نوشته شده است و هم اجماع نحویّون که هرگاه ایّ اضافه شد معرب است. ثعلب گفته است: ایّ هیچ وقت موصوله نمی آید و شنیده نشد کسی بگوید:

ایّهم هو فاضل جائنی به تقدیر الّذی هو فاضل جائنی.

4- از وجوه ایّ آن است که دلالت بر کمال نماید، در این صورت صفت می آید برای نکره، مانند: زید رجل ایّ رجل، أی کامل فی صفات الرّجال که البتّه این مورد در قرآن استعمال نشده است.

5- آن که متّصل می شود در ندایی که در آن الف و لام باشد، مانند «یا أَیُّهَا النَّاسُ»، «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا».

امّا جمهور گفته اند: ضمیر است، امّا درباره آن اختلاف دارند به وجوه زیر:

1- خودش و آنچه به آن متّصل می شود ضمیر است، مانند: ایّاه، ایّانا، ایّاک.

2- خودش ضمیر است و ما بعدش مضاف به آن است که تفسیر می کند مراد از آن را در سه حالت تکلّم، غیبت، و خطاب؛ مانند قوله تعالی: «فَإِیَّایَ فَارْهَبُونِ»، «بَلْ إِیَّاهُ تَدْعُونَ»، «إِیَّاکَ نَعْبُدُ» «1».

______________________________

(1) در فارسی، به ترتیب، یعنی مرا، از من. او را. ترا.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 86

3- آن که خودش عماد و اصل و ما بعدش ضمیر است.

آن که آن را مشتق دانسته، به غلط رفته است و در آن هفت لغت هست:

هیا به تخفیف، ایا و ایّا به فتح با تخفیف و تشدید، ایا و ایّا به کسر با تخفیف و تشدید و هیا و هیّا به کسر با تخفیف و تشدید.

فعل داخل می شود، مانند قوله تعالی «إِنَّکُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَکُمْ بِاتِّخاذِکُمُ الْعِجْلَ»، «فَکُلًّا أَخَذْنا بِذَنْبِهِ» که آن را باء تعلیل هم گویند «3».

5- مصاحبه به معنی مع، مانند قوله تعالی: «اهْبِطْ بِسَلامٍ» ای معه «وَ قَدْ دَخَلُوا بِالْکُفْرِ» «4».

امّا در باء «فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ» اختلاف هست بعضی گویند: برای مصاحبه است و حمد مضاف است به مفعول، ای نسبّحه حامدا له ای ننزّهه عمّا لا یلیق به.

و گویند: این جا برای استعانت است و حمد مضاف است به فاعل، ای نسبّحه بما

______________________________

(1) در فارسی، هم به همین معنی است.

(2) در فارسی، به همین معنی است.

(3) در فارسی، به همین معنی است هم به. هم با.

(4) در فارسی، با، به جای ب می آید.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 89

حمد به نفسه، اذ لیس کلّ تنزیه بمحمود، و در سبحانک اللّهمّ و بحمده اختلاف هست. بعضی گویند: آن جمله واحدای است و واو زایده است و بعضی گفته اند: دو جمله اند معطوف به هم و متعلّق باء محذوف است، ای و بحمدک سبّحتک و نیز گفته اند: باء برای مصاحبه است و متعلّق است به محذوفی که حال است ای معلنین بحمده.

6- ظرفیّه است، مانند فی، هم در زمان، کقوله تعالی: «نَجَّیْناهُمْ بِسَحَرٍ» ای فی سحر، هم در مکان، کقوله تعالی: «لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ» أی: فی محلّ بدر «1».

7- استعلاء، مانند: علی، کقوله تعالی: «وَ مِنْهُمْ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِدِینارٍ» أی علی قنطار به دلیل قوله تعالی: «هَلْ آمَنُکُمْ عَلَیْهِ إِلَّا کَما أَمِنْتُکُمْ عَلی أَخِیهِ مِنْ قَبْلُ».

8- مجاوزت: مانند عن، کقوله تعالی: «فَسْئَلْ بِهِ خَبِیراً» ای عنه.

بعضی گویند: به این معنی مختصّ سؤال است امّا چنان نیست به دلیل قوله

تعالی: «یَسْعی نُورُهُمْ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ بِأَیْمانِهِمْ» أی: و عن أیمانهم.

9- تبعیض: مانند من، کقوله تعالی: «عَیْناً یَشْرَبُ بِها عِبادُ اللَّهِ» ای منها.

10- مقابله: و آن بر اعواض داخل می شود کقوله تعالی: «ادْخُلُوا الْجَنَّهَ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» «2».

11- تأکید، و آن وجوبا در فاعل زایده می آید، کقوله تعالی: «أَسْمِعْ بِهِمْ وَ أَبْصِرْ» و جوازا در غالب، کقوله تعالی: «وَ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً» در این جا اسم اللّه

______________________________

(1) در فارسی، یعنی در.

(2) در فارسی، ندره به همین معنی، مانند: هدیه من به خوبی تو، یعنی در مقابل خوبی تو.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 90

فاعل است و شهیدا منصوب است به حالیّت یا تمیز، و باء زایده است برای تأکید اتّصال، زیرا اسم در «کفی باللّه» متّصل به فعل است چون اتّصال فاعل به آن.

زجّاج گوید: داخل شدن باء برای آن است که کفی معنی اکتف به صیغه امر بدهد.

باء هم در مفعول زیاد می شود، مانند قوله تعالی: «وَ لا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَهِ»، «وَ هُزِّی إِلَیْکِ بِجِذْعِ النَّخْلَهِ» و هم در مبتدا، کقوله تعالی «بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ» ای ایّکم و بعضی آن را ظرفیّه می دانند ای فی ایّ طائفه منکم هم در اسم لیس به قراءت بعضی در قوله تعالی: «وَ لَیْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ ظُهُورِها» به فتح البرّ بنابر آن که خبر لیس باشد و اسم آن ان تأتوا البیوت مؤوّل به مصدر باشد، یعنی اتیان البیوت و هم در خبر منفی می آید، کقوله تعالی: «وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ» و به قولی در خبر موجب به قراءتی در قوله تعالی وَ جَزاءُ سَیِّئَهٍ سَیِّئَهٌ مِثْلُها و در تأکید، کقوله تعالی «وَ الْمُطَلَّقاتُ یَتَرَبَّصْنَ

بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاثَهَ قُرُوءٍ».

فایده: در باء «وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ» اختلاف هست که آیا برای الصاق است یا تبعیض یا استعانه یا زایده.

زایده بودن، مذهب ابن جنّی است و ظاهر فتوای مالک مبتنی بر آن است که در مسح سر به استیعاب قایل است.

الصاق، اختیار زمخشری است که در کشّاف گوید: «وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ» مراد الصاق مسح است به سر، در این صورت ماسح بعض سر و ماسح کلّ آن هر دو مسح را الصاق می کنند و مالک احتیاطا قایل به مسح همه سر شده است.

امّا شافعی با حصول براءت یقینی از مسح بعض، قایل به وجوب مسح اقلّ

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 91

ما یقع علیه اسم المسح شده، امّا ابو حنیفه مستندا به بیان رسول خدا- صلّی اللّه علیه و آله- که روایت شده است بر ناصیه مسح می کشید و مقدار ناصیه چهار یک سر است قایل به وجوب مسح ناصیه است.

امّا تبعیض، که اصمعی، فارسی و ابن مالک در قوله تعالی: «عَیْناً یَشْرَبُ بِها عِبادُ اللَّهِ» گفته اند و نیز قوله تعالی: «وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ» را از آن باب دانسته اند.

امّا استعانت، ابن هشام در مغنی از بعضی نقل می کند که در این کلام قلبی است و حذفی زیرا مسح به مزال عنه متعدّی می شود به نفس، و به مزیل رأس متعدّی می شود به باء و تقدیر چنان است: امسحوا رؤسکم بالماء.

حال در این چهار معنی بررسی کنیم «1»:

امّا زایده بودن احتمال مرجوحی است زیرا خلاف اصل است و بدون دلیل نمی توان آن را پذیرفت، و در این جا گذشته از اینکه دلیلی در کار نیست، دلیل مخالف نیز هست و آن اخبار وارده از طرق عامّه

و امامیّه است بر نفی وجوب استیعاب درحالی که زایده بودن، افاده استیعاب می دهد.

امّا قول به تبعیض از زایده بودن، ضعیفتر است زیرا ورود باء به معنی تبعیض در قرآن روا نیست، ابن جنّی هم گفته است اهل لغت آن را نمی شناسند.

امّا الصاق، و هرچند اصل معنی باء، الصاق است امّا در جائی که فعل

______________________________

(1) این قسمت اقتباس شده است از افادات فقیه الاسلام مرحوم آقا میرزا محمّد علی معزی دزفولی از جلد یکم تجدید الدوارس تألیف او.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 92

می تواند متعدّی به نفس شود، تعدیه آن به باء محتاج تأویل است زیرا خروج از اصل است.

و در اینجا امر دایر مدار دو چیز است: اوّل: خروج فعل از معنای خودش، دوّم: خروج باء از معنای الصاق.

امّا خروج فعل از معنای خودش آسان نیست، و محتاج دلیل قاهری است و خروج باء از معنی الصاق آسانتر است، و آنچه در نظر جمهور دشوارش ساخته این است که مسح را به معنی غسل می گیرند، یا غسل خفیف و این صحیح نیست و اگر مسح را به آن معنی که صاحب قاموس گفته بگیریم اشکال مرتفع است.

قال فی القاموس: «المسح امرار الید علی الشی ء السائل او المتلطّخ لا ذهابه» در این صورت وقتی مسح را به معنی ازاله بگیریم، می توان معنی باء را استعانت گرفت و اشکالی نیست، همچنان که صاحب مغنی به نقل از بعضی نحویّین آن را برای استعانت گرفته است و چون برای معنای ازاله است دو مفعول می خواهد یکی ممسوح و آن مزال عنه است (ید) و این همان مفعولی است که فعل مسح، آن را متعدّی می کند به نفس خود،

و دیگری از آنها، ممسوح به است که مزیل است (رأس) و این همان است که باء، آنرا متعدّی می کند زیرا آلت ازاله است چنانچه در غسلت یدی و مسحت بالمندیل قطعا برای استعانت است لا غیر، مانند: ضربت بالسیف و کتبت بالقلم و غالبا چنان است که باء تعدیه محلق می شود به مزیل، خواه مفعول دوّم مسح مذکور باشد یا محذوف باشد به قرینه حال، چنانچه گویی: انّی أبول و أتمسّح بالأحجار، أی أتمسّح الموضع بالاحجار.

گاهی هم باء نقل می شود به مفعول دیگر، کقوله تعالی: «فَطَفِقَ مَسْحاً بِالسُّوقِ

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 93

وَ الْأَعْناقِ» چنانچه زمخشری گفته است: ای یمسح بالسیف سوقها و اعناقها.

پس بنابر آنچه گفته شد، در آیه مبارکه دو وجه می توان گفت:

اوّل- آنکه در آیه حذفی باشد و قلبی، تقدیرش امسحوا رؤسکم بالماء و این صورت مبتنی است بر این که «ماء» مزیل باشد و «رأس» مزال عنه.

دوّم- آنکه در آیه فقط حذفی باشد بدون قلب و آن در صورتی است که «رأس» مزیل باشد و «ید الماسحه» مزال عنها، و تقدیرش امسحوا النّداوه من ایدیکم برؤسکم و حذف نداوه اعتمادا بر قرینه حالیّه باشد زیرا اگر بگویند: غسلت یدی و مسحت بالمندیل هیچ کس شک ندارد که مراد مسح رطوبت و نداوت ید است و حال در قوله تعالی: «فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ إِلَی الْمَرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ» عینا همین است و این رأی مذهب امامیّه اولی است و از تقدیر قلب، سالم می باشد از حیث ظهور سیاق و اسلوب و اوفق است و مؤیّد مطلب را در آیه تیمّم می توان یافت که باء و فعل در آیه نیز استعمال

شده است، قوله تعالی: «فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکُمْ وَ أَیْدِیکُمْ مِنْهُ» که در این جا حمل باء بر استعانت واجب است خصوصا بنابر قول شافعی که وجود علوق یعنی جزیی از خاک را معتبر می داند، پس در اینجا باء بر مزیل داخل شده است که وجوه و ایدی باشد و مراد کشیدن دستهای آلوده به خاک است بر مواضع تیمّم، و زمخشری آن را تشبیه کرده است به قول عرب: مسحت برأسه من الدّهن و من التّراب و من الماء.

و چون ظاهر در این مثالها آن است که باء برای استعانت باشد، در حقیقت اعتراف کرده که در آیه تیمّم باء برای استعانت است، بنابراین حال در آیه وضوء همین خواهد بود زیرا فعل و باء در دو آیه یکسان است. انتهی کلامه- اعلی اللّه

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 94

مقامه- و از این تقریر مقام شامخ فقاهت این فقیه عالیقدر را می توان شناخت.

ندارد.

نمونه هایی هست که استفهام مجرّد از نفی را به بلی جواب داده اند.

در صحیح بخاری، باب ایمان، پیغمبر اکرم- صلّی اللّه علیه و آله- به اصحاب فرمود: «اترضون ان تکونوا ربع اهل الجنّه» قالوا: بلی، و موارد اندکی مثل آن که نمی توان با آنها احتجاج کرد و قرآن را با آنها تطبیق داد.

______________________________

(1) در فارسی، یعنی بله.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 96

نمی شود مگر آن که مکرّر شود، مانند قوله تعالی: «وَ مِنْ بَیْنِنا وَ بَیْنِکَ حِجابٌ»، «فَاجْعَلْ بَیْنَنا وَ بَیْنَکَ مَوْعِداً».

و آن جا که گویند: هذا الشی ء بین یدیک ای قریبا منک و به همین معنی است، قوله تعالی «ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ»، «لَهُ ما بَیْنَ أَیْدِینا وَ ما خَلْفَنا»، «وَ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْراهِ» و قوله تعالی: «أُنْزِلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ مِنْ بَیْنِنا» ای من جملتنا، و معانی دیگر که قابل تأویل به وسط و قریبند.

مقارن آن است، نه بعد از جعل نفس از سلاله؛ و از آن جواب داده اند که: «ثُمَّ سَوَّاهُ» عطف است بر جمله اوّل که «خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِینٍ» باشد نه بر دوّم.

3- «وَ إِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدی» زیرا اهتدا سابق است بر توبه و ایمان و عمل صالح، و جواب داده اند که: در این جا مراد، دام علی

______________________________

(1) در فارسی، یعنی سپس، پس آنان.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 100

الهدایه است.

4- «ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ ثُمَّ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ تَماماً عَلَی الَّذِی أَحْسَنَ وَ تَفْصِیلًا لِکُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُدیً وَ رَحْمَهً لَعَلَّهُمْ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ یُؤْمِنُونَ».

و معلوم است که دستورات خداوند متعال به پیغمبر اسلام بعد از ایتای کتاب به موسی بوده است نه قبل از آن، تا افاده تراخی، صحیح باشد و از آن جوابهایی داده اند که برای اختصار به ذکر یکی از آنها اکتفا می کنیم و آن آین است که:

در آیه، حذفی هست که مقدّر است، این آیه به دنبال سه آیه قبل آمده است که خداوند خطاب به پیغمبر گفته است: «قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ» و محرّمات را بیان کرده و بعد از آنها تقدیر چنان است که: (ثمّ قل و آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ تَماماً عَلَی الَّذِی أَحْسَنَ وَ تَفْصِیلًا لِکُلِّ شَیْ ءٍ) یعنی همین طوری که در آیات قبل تفصیل احکام آمد، به ایشان تذکّر ده که به موسی هم کتابی دادیم که احسن بود و دارای تفصیل همه چیز و هدایت و رحمت بود و آن تمام بود، امّا خود جهودان آن را تحریف کردند. در حقیقت این جا تراخی، به خبر مربوط است

نه به زمان وقایع، و چون رفع این گونه اشکالات در عهده تفسیر است به این مختصر اکتفا شد.

این قراءت ترک تنوین برای مبنی بودن آن است به واسطه شباهت آن به حاشای حرفیّه از حیث لفظ.

بعضی گویند: اسم فعلی است به معنی اتبرّأ و تبرّأت چون مبنی است، و این رأی مردود است به آن که گاهی معرب است.

فارسی گفته است: حاشا فعلی است از حشی، و آن به معنی ناحیه است، أی صار فی ناحیه، و حاشا در قرآن نیامده است مگر برای استثناء «1».

«وَ مَتَّعْناهُمْ إِلی حِینٍ» که خوانده است و متعناهم حتّی حین.

ج: دیگر از موارد اختلاف آن است که استعمال حتّی در مثل: کتبت الی زید، و انا الی عمرو به معنای (انا منته الی عمرو لا اتوجّه الی غیره) و سرت من البصره الی الکوفه جایز نیست و نمی توان گفت: حتّی زید، حتّی عمرو و حتّی الکوفه؛ زیرا در اوّل و دوّم، فعل، معنی ذی اجزاء ندارد و در سوم چون معنی غایت در حتّی ضعیف است برای مقابله دادن با اوّل غایت نمی آید.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 104

دیگر از موارد اختلاف حتّی و الی آن که وقوع مضارع منصوب بعد از حتّی جایز است، مانند: صرت حتّی أدخلها به تقدیر أن أدخلها و در این صورت آن مضمره و فعل تأویل می رود به مصدری که در محلّ خفض است؛ امّا جایز نیست بگوییم: صرت الی ادخلها. و چون حتّی اسماء را منصوب می کند، نمی تواند افعال را منصوب کند، پس نصب أدخلها از حتّی نیست بلکه از آن ناصبه مصدریّه است، و جمله مؤوّل به مصدر، در محلّ خفض است و عامل خفض حتّی است.

و چون بر مضارع منصوب داخل شود چنانچه گفتیم برای سه معنی می آید:

اوّل- به معنی الی که تفصیل آن مذکور شد.

دوّم- مرادف کی تعلیلیّه، کقوله تعالی: «وَ لا یَزالُونَ یُقاتِلُونَکُمْ حَتَّی یَرُدُّوکُمْ» ای کی یردّوکم و قوله تعالی: «لا تُنْفِقُوا عَلی مَنْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ حَتَّی یَنْفَضُّوا»، ای کی ینفضّوا، و گاهی محتمل برای هر دو، کقوله تعالی: «فَقاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتَّی تَفِی ءَ إِلی أَمْرِ اللَّهِ» أی الی أن تفی ء أی کی تفی ء «1».

سوّم- از معانی حتّی که نیز مانند دوم

نادر است، مرادف بودن با الّای استثنائیّه است که ابن مالک برای مثال آن، قوله تعالی: «وَ ما یُعَلِّمانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّی یَقُولا» را آورده است امّا ابن هشام گفته: در این جا برای غایت است.

و همچنین حدیث: «کلّ مولود یولد علی الفطره حتّی یکون ابواه هما اللّذان یهوّدانه او ینصّرانه» به دلیل آنکه زمان ولادت ذی اجزا نیست تا به معنی غایت باشد پس در این جا به معنی الّا است امّا می توان جواب داد که تقدیری دارد: أی یولد علی

______________________________

(1) در فارسی، یعنی تا این که.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 105

الفطره و یستمرّ علی ذلک حتّی یکون ...، که ذی اجزا بودن در زمان است «1».

تنبیه 1:

شرط منصوب شدن فعلی که بعد از حتّی است آن که مستقبل باشد، پس اگر مستقبل بودنش نسبت به زمان تکلّم است نصب آن واجب است، کقوله تعالی: «لَنْ نَبْرَحَ عَلَیْهِ عاکِفِینَ حَتَّی یَرْجِعَ إِلَیْنا مُوسی».

و اگر مستقبل بودنش نسبت به زمان قبل از زمان تکلّم است دو وجه جایز است، کقوله تعالی: «وَ زُلْزِلُوا حَتَّی یَقُولَ الرَّسُولُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ» بنصب الرّسول و ضمّ آن، زیرا قول مستقبل است نسبت به زمان زلزال.

تنبیه 2:

گاهی حتّی حرفی ابتدایی است، و جمله، بعد از آن آغاز می گردد، در این صورت هم بر جمله اسمیّه داخل می شود، مانند قول جریر:

فما زالت القتلی تمجّ دماؤهابدجله حتّی ماء دجله اشکل و بر جمله فعلیّه، خواه مضارع باشد، مانند قراءت نافع در قوله تعالی:

«حَتَّی یَقُولَ الرَّسُولُ» به رفع یقول، بدون اضمار ان ناصبه و تأویل به مصدر، و خواه ماضی باشد، کقوله تعالی: «حَتَّی عَفَوْا وَ قالُوا».

و در قوله تعالی: «حَتَّی إِذا فَشِلْتُمْ وَ

تَنازَعْتُمْ» اخفش و ابن مالک گویند:

______________________________

(1) در فارسی، یعنی مگر آن که، تا آن که.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 106

جارّه است و اذا مجرور است امّا جمهور گویند: حرف ابتدا است و اذا در موضع نصب می باشد به فعل شرط که «فشلتم» باشد یا به جواب شرط مقدّر که امتحنتم یا انقسمتم قسمین باشد به دلیل ذیل آیه، قوله تعالی: «مِنْکُمْ مَنْ یُرِیدُ الدُّنْیا وَ مِنْکُمْ مَنْ یُرِیدُ الْآخِرَهَ» و نظیر آن، حذف جواب لمّا است در قوله تعالی: «فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَی الْبَرِّ فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ»، أی انقسموا قسمین فمنهم مقتصد و منهم غیر ذلک، گاهی حتّی ابتدائیّه بر دو جمله اسمیّه و فعلیّه داخل می شود، مانند:

سریت بهم حتّی تکلّ مطیّهم و حتّی الجیاد ما یفدن بارسان به رفع تکلّ و معنی آن حتّی کلّت است و به لفظ مضارع آمده است زیرا حکایت است از حال ماضی همچنان که در رأیت زیدا امس و هو راکب می باشد.

امّا آن که به نصب تکلّ می خواند، حتّی را جارّه می داند و در نصب لا بدّ است که در تقدیر، لفظ زمان مضاف به تکلّ بکند، ای الی زمان کلال مطیّهم.

گاهی موضع حتّی چنان است که برای اقسام سه گانه صلاحیّت دارد، مانند:

اکلت السّمکه حتّی رأسها که جایز است مخفوض بودن رأسها و حتّی را به معنی الی بگیریم و نیز منصوب کردن آن و حتّی را به معنی واو گرفتن و نیز مرفوع بودن آن به ابتدا.

درباره معانی ادوات قرآن در دو هزار

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 107

صفحه به نام الدّراسات لاسلوب القرآن الکریم به همّت استاد محمّد عبد الخالق عضیمه تألیف و چاپ شده است، برای مزید اطّلاع به آن مراجعه شود.

دُونِهِ آلِهَهً» ای من غیره «2».

زمخشری گوید: معنی دون، ادنی مکان است از چیزی و برای تفاوت در حال استعمال می شود، مانند: زید دون عمرو ای فی الشّرف و العلم و این تفاوت گاهی متّسع می شود تا به معنی تجاوز از حدّ به کار می رود، کقوله تعالی: «أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِینَ» ای: لا تجاوزوا ولایه المؤمنین الی ولایه الکافرین.

از اتّباع اوست کلمه حوت را آورده، و صاحب به آن اضافه شده است «1».

غالبا دخول آن بر فعل ماضی است لفظا و معنی، و گاهی بر مستقبل داخل می شود، مانند آیه فوق اگرچه بعضی گفته اند: در این جا هم معنی ماضی دارد.

«فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ»، «وَ عَلِمَ أَنَّ فِیکُمْ ضَعْفاً»

______________________________

(1) در فارسی، گمان داشتن، باور داشتن.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 115

و مخففه در مورد گمان، قوله تعالی: «وَ حَسِبُوا أَلَّا تَکُونَ فِتْنَهٌ».

راغب، بعد از ذکر این مطلب ایراد کرده است که در قوله تعالی: «وَ ظَنُّوا أَنْ لا مَلْجَأَ مِنَ اللَّهِ إِلَّا إِلَیْهِ» چنان نیست و از او جواب داده اند که در این جا متّصل به اسم شده است که ملجأ است امّا در مثالهای سابق متّصل به فعل آمده است.

زرکشی گفته است: به این ضوابط تمسّک کن که از اسرار قرآن است.

ابن انباری از قول ثعلب گوید: عرب ظنّ را در مورد یقین و شکّ و دروغ به کار می برد، اگر دلایل علم زیادتر بود به معنی یقین است و اگر معادل بودند به معنی شکّ و اگر دلایل شک بیشتر بود به معنی کذب است، قوله تعالی: «إِنْ هُمْ إِلَّا یَظُنُّونَ» أی یکذبون، و به هر حال وجه امتیاز در آنها قرینه است.

ای من ازواجهم به دلیل احفظ عورتک الّا من زوجک «2».

4- تعلیل، مانند قوله تعالی: «وَ لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلی ما هَداکُمْ» ای لهدایته ایّاکم.

5- ظرفیّه، قوله تعالی: «وَ دَخَلَ الْمَدِینَهَ عَلی حِینِ غَفْلَهٍ مِنْ أَهْلِها» ای فی حین، «وَ اتَّبَعُوا ما تَتْلُوا الشَّیاطِینُ عَلی مُلْکِ سُلَیْمانَ» ای فی زمن ملک سلیمان «3».

6- به معنی باء، قوله تعالی: «حَقِیقٌ عَلی أَنْ لا أَقُولَ عَلَی اللَّهِ إِلَّا الْحَقَّ» ای بان لا أقول «4».

فایده: علی: در مثل «و توکّل علی الحیّ الّذی لا یموت» به معنی اضافه و اسناد است، ای اضف توکّلک الیه و اسنده الیه.

سیوطی گوید: به عقیده من در این جا هم به معنی استعانت است و در مثل «کتب علی نفسه الرّحمه» برای تأکید تفضیل است نه ایجاب، همچنین در «ثمّ انّ علینا حسابهم» که برای تأکید مجازات است.

اخفش گوید: گاهی علی اسم است هرگاه مجرور آن و فاعل متعلّق آن هر دو

______________________________

(1) در فارسی، یعنی با، برای.

(2) در فارسی، یعنی درباره.

(3) در فارسی، یعنی در.

(4) در فارسی، یعنی به این که.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 117

ضمیر باشند برای مسمّای واحد، قوله تعالی: «أَمْسِکْ عَلَیْکَ زَوْجَکَ».

گاهی علی معنی فعلی دارد، قوله تعالی: «إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِی الْأَرْضِ» که از علّو مشتق است.

بعضی گویند: اگر تحمید با ذکر نعمتی بود علی آورده نمی شود، مانند قول رسول اکرم (ص): «الحمد للّه الّذی بنعمته تتمّ الصّالحات» امّا در جایی که چنین نبود و کراهتی در کار بود، آورده می شود، مانند قول آن جناب: «الحمد للّه علی کلّ حال».

و یبعدون عنه «1».

2- بدل، قوله تعالی: «لا تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً» «2».

3- تعلیل، قوله تعالی: «وَ ما کانَ اسْتِغْفارُ إِبْراهِیمَ لِأَبِیهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَهٍ وَعَدَها إِیَّاهُ» ای لاجل موعدها، «وَ ما نَحْنُ بِتارِکِی آلِهَتِنا عَنْ قَوْلِکَ» ای لقولک «3».

4- به معنی علی، قوله تعالی: «وَ مَنْ یَبْخَلْ فَإِنَّما یَبْخَلُ عَنْ نَفْسِهِ» ای علی نفسه.

______________________________

(1) در فارسی، یعنی از.

(2) در فارسی، یعنی به جای.

(3) در فارسی، یعنی برای.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 118

5- به معنی من، قوله تعالی: «یَقْبَلُ التَّوْبَهَ عَنْ عِبادِهِ» أی من عباده به دلیل «فَتُقُبِّلَ مِنْ أَحَدِهِما».

6- به معنی بعد، قوله تعالی: «یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ» به دلیل آیه دیگر «بَعْدِ مَواضِعِهِ»، «لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ» ای حاله بعد حاله «1».

دلیل دنباله آیه: «وَ إِنْ عُدْتُمْ عُدْنا» که چون عود کرده اند مشمول رحمت نشده اند، امّا تبدیل ازواج، آن هم مشروط بر وقوع طلاق بوده است، و چون طلاقی واقع نشده، تبدیلی هم به عمل نیامده است.

ابن دهّان گوید: عسی فعل ماضی است لفظا و معنی، زیرا طمعی است که حصول آن در زمان مستقبل است، بعضی گفته اند: ماضی اللّفظ و مستقبل المعنی است زیرا اخباری است از طمعی که می خواهد واقع شود.

مِنْ عِنْدِنا وَ عَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْماً» و اگر در این جا در هر دو مورد لدن یا عند ذکر می شد صحیح بود امّا برای احتراز از تکرار، هر دو آورده شده است.

امّا تکرار لدی در آیه «وَ ما کُنْتَ لَدَیْهِمْ» به واسطه زیادی فاصله میان آنهاست.

ظرف است برای اعیان و معانی، به خلاف لدی.

دوّم: آن که عند استعمال می شود در حاضر و غایب و لدی جز در حاضر استعمال نمی شود.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 123

غیره اذا کان باردا، و از آن است قوله تعالی: «کُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَیْرَها» ای: غیر منضوج.

4- آن که متناول به ذات باشد، قوله تعالی: «تَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ غَیْرَ الْحَقِّ»، «أَ غَیْرَ اللَّهِ أَبْغِی رَبًّا»، «وَ یَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیْرَکُمْ».

صلاحیّت شرطیّه بودن را نداشته باشد، کقوله تعالی: «إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبادُکَ» که در این صورت یا جمله اسمیّه است مانند آیه مذکور یا فعلیّه به فعل جامد، کقوله تعالی: «إِنْ تَرَنِ أَنَا أَقَلَّ مِنْکَ مالًا وَ وَلَداً فَعَسی رَبِّی أَنْ یُؤْتِیَنِ»، «وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ فَلَیْسَ مِنَ اللَّهِ فِی شَیْ ءٍ» یا جمله انشایی کقوله تعالی: «إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ»، «فَإِنْ شَهِدُوا فَلا تَشْهَدْ مَعَهُمْ» یا اسمیّه و انشائیه که هر دو در آیه جمع شده است «إِنْ أَصْبَحَ ماؤُکُمْ غَوْراً فَمَنْ یَأْتِیکُمْ بِماءٍ مَعِینٍ».

یا ماضی باشد لفظا و معنی، کقوله تعالی: «إِنْ یَسْرِقْ فَقَدْ سَرَقَ أَخٌ لَهُ مِنْ قَبْلُ» یا مقرون باشد به حرف استقبال، کقوله تعالی: «مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ»، «وَ ما یَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ فَلَنْ یُکْفَرُوهُ» و همچنان که جواب مربوط به شرط است، شبه جواب هم مربوط به شبه شرط است، کقوله تعالی:

«إِنَّ الَّذِینَ یَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ یَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ حَقٍّ» الی «فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ».

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 126

«فَهُوَ فِی الْآخِرَهِ أَعْمی» ای عنها و عن محاسنها.

9- مقایسه، و آن داخل می شود بر مفضول سابق و فاضل لاحق، قوله تعالی:

«فَما مَتاعُ الْحَیاهِ الدُّنْیا فِی الْآخِرَهِ إِلَّا قَلِیلٌ» «2».

10- تأکید و آن زایده است، کقوله تعالی: «وَ قالَ ارْکَبُوا فِیها» ای ارکبوها.

نه حال به معنی حالت و هیأت، و معلوم است که این دو معنی با هم متغایرند.

2- به معنی تقلیل که با مضارع می آید، و آن دو قسم است:

اوّل- تقلیل وقوع فعل، مانند: قد یصدق الکذوب.

دوّم- تقلیل متعلّق فعل، قوله تعالی: «قَدْ یَعْلَمُ ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ» ای ما أنتم علیه هو اقلّ معلوماته، برخی گمان کرده اند که در این آیه و امثال آن قد برای تحقیق است و زمخشری نیز چنین گفته که: برای توکید علم است که به توکید وعید باز می گردد.

3- برای تکثیر، سیبویه چنین گفته است و زمخشری آیه «قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ» را مثال آن آورده، ای ربما نری و معناه تکثیر الرّؤیه.

4- توقّع، مانند: قد یقدم الغائب برای کسی که منتظر قدومش هستند، و قد قامت الصّلاه چون جماعت منتظر آن هستند، و بعضی قوله تعالی: «قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتِی تُجادِلُکَ فِی زَوْجِها» را از این باب شمرده اند زیرا متوقّع اجابت دعا از طرف خداوند بود.

قصد از این کلام، نفی مثل است.

ابن جنّی گفته: در این جا زایده آمدن کاف برای تأکید است چون زیادت حرف به معنی اعاده جمله برای تأکید است.

راغب گوید: جمع میان کاف و مثل برای تأکید نفی تنبیهی است بر اینکه استعمال مثل و کاف با هم صحیح نیست و از این جهت با لیس هر دو را نفی کرده است.

ابن فورک گوید: در این جا زایده نیست و معنای آن، لیس مثل مثله شی ء است و چون نفی تماثل از مثل شود در حقیقت مثلی برای خداوند نیست.

شیخ عزّ الدین عبد السلام گفته است: مثل به معنی ذات، استعمال می شود، کقولک: مثلک لا یفعل هذا ای انت لا تفعله؛ کما قال من قال:

و لم اقل مثلک اعنی به سواک یا فردا بلا مشبه

______________________________

(1) در فارسی، یعنی مانند، چون و همچون.

(2) در فارسی، یعنی گویی چنان است که.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 131

و خداوند فرمود: «فَإِنْ آمَنُوا بِمِثْلِ ما آمَنْتُمْ بِهِ فَقَدِ اهْتَدَوْا» ای بالّذی آمنتم به ایّاه لانّ ایمانهم لا مثل له، و تقدیر در آیه چنین است لیس کذاته شی ء.

راغب گوید: «مثل در این جا به معنی صفت است و معنی آیه: لیس کصفته صفه است».

ذلک الشّی ء المماثل فیصیر کسائر الطّیور.

مسأله: کاف در ذلک؛ یعنی، اسم اشاره، فروع آن و مانند آن حرف خطاب است که محلّی از اعراب ندارد امّا در ایّاک بعضی گویند: حرف است و بعضی گویند: اسم مضاف الیه است و در ارأیتک بعضی گویند: حرف است و بعضی گویند:

اسم است در محلّ رفع، و بعضی گفته اند: در محلّ نصب و اوّل ارجح است.

اوّل امر زیرا در اوّل، بنی اسرائیل از ذبح بقره به دور بودند و وقوع فعل از ایشان از دلیل دیگر معلوم شده است و هو قوله تعالی: «فَذَبَحُوها».

و امّا قوله تعالی: «لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلًا» مع انّه لم یرکن الیهم لا قلیلا و لا کثیرا، عدم رکون او علیه السّلام چه قلیل و چه کثیر از لولای امتناعیّه ما قبل آن معلوم می شود، قوله تعالی: «وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناکَ».

فایده: کاد، به معنی اراد می آید، قوله تعالی: «کَذلِکَ کِدْنا لِیُوسُفَ»، «أَکادُ أُخْفِیها» و عکس آن قوله تعالی: «فَوَجَدا فِیها جِداراً یُرِیدُ أَنْ یَنْقَضَّ» ای: یکاد.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 133

«وَ ما عِلْمِی بِما کانُوا یَعْمَلُونَ» ای بما یعملون.

به صورت مضاف به ظاهر می آید، هم غیر مضاف، قوله تعالی: «کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ رَهِینَهٌ»، «وَ کُلًّا ضَرَبْنا لَهُ الْأَمْثالَ».

و آن جا که به نکره اضافه شود واجب است که در ضمیر مراعات معنایش

______________________________

(1) در فارسی، یعنی همه، به همه.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 137

بشود، کقوله تعالی: «وَ کُلُّ شَیْ ءٍ فَعَلُوهُ فِی الزُّبُرِ»، «وَ کُلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فِی عُنُقِهِ» که ضمیر مفرد و مذکّر است و قوله تعالی: «کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَهُ الْمَوْتِ»، «کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ رَهِینَهٌ» که فعل مفرد و مؤنّث آمده است و قوله تعالی: «وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ» که فعل جمع آمد زیرا «ضامر» را اسم جمع می دانند «1».

امّا آن جا که به معرفه اضافه شود، هم مراعات لفظ جایز است، هم مراعات معنی و هر دو وجه در قوله تعالی: «إِنْ کُلُّ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِلَّا آتِی الرَّحْمنِ عَبْداً»، «لَقَدْ أَحْصاهُمْ وَ عَدَّهُمْ عَدًّا وَ کُلُّهُمْ آتِیهِ یَوْمَ الْقِیامَهِ فَرْداً».

در «آتی الرّحمن» و «آتیه» به رعایت لفظ مفرد آمد و در افعال «أحصاهم» و «عدّهم» به رعایت معنی جمع آمده است.

و آن جا که با قطع اضافه می آید، قوله تعالی: «قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلی شاکِلَتِهِ»، «فَکُلًّا أَخَذْنا بِذَنْبِهِ»، «وَ کُلٌّ أَتَوْهُ داخِرِینَ»، «وَ کُلٌّ کانُوا ظالِمِینَ» تنوین جانشین مضاف مقدّر است «2».

واقع شد، به فردفرد آن کلّ متوجّه است و این قول علمای بیان است امّا در آیه: «إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ» اشکال کرده اند که اثبات حبّ را برای صاحب یکی از این دو وصف اقتضاء دارد و جواب داده اند که دلالت مفهوم در جایی است که معارضی نباشد و در این جا که دلیل بر حرمت هر یک از اختیال فخر و ناپسند بودن آنها موجود هست، مفهوم آن حجّیت ندارد «1».

مسأله: گاهی ما به دنبال کلّ می آید، در آن صورت مصدریّه است لکن به صله خود نایب ظرف زمان است همچنان که مصدر صریح از آن نیابت می کند و معنای آن کلّ وقت است، از این جهت آن را «مای مصدریّه ظرفیّه» می گویند یعنی نایب از ظرف، نه آن که خودش ظرفیّه باشد، پس کلّ در کلّما منصوب است به ظرفیت زیرا اضافه شده به چیزی که قائم مقام ظرف است و ناصب آن فعلی است که در معنی جواب آن است، مانند قوله تعالی: «کُلَّما رُزِقُوا مِنْها مِنْ ثَمَرَهٍ رِزْقاً قالُوا هذَا الَّذِی رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ» «2».

فقها و اصولیّون گفته اند که: کلّما برای تکرار است. ابو حیّان گفته: این از آن جهت است که ما برای عموم است چون در حکم ظرف است و کلّ برای تأکید آن است.

تعالی: «کِلْتَا الْجَنَّتَیْنِ آتَتْ أُکُلَها»، «إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ کِلاهُما» «1».

که در مفتتح کلام بوده است.

بعضی گفته اند که: معنی منع و زجر در آن مستمر نیست و معانی دیگر برای آن یاد کرده اند که افتتاح کلام با آن صحیح باشد، از آن جمله:

کسائی گفته: به معنی حقّا است. ابو حاتم گفته به معنی الّا استفتاحیه است.

ابو حیّان گفته: ابو حاتم مبتکر این رأی است، و جمعی از آن جمله زجّاج از او پیروی کرده اند.

نضر بن شمیل گفته: حرف جوابی است مانند ای و نعم، و بر آن، قوله تعالی: «کَلَّا وَ الْقَمَرِ» را حمل کرده اند.

فرّاء و ابن سعدان گفته اند: به معنی سوف است.

مکی گوید: اگر به معنی حقّا باشد، اسم است نه حرف. قراءتی هم هست که قوله تعالی: «کَلَّا سَیَکْفُرُونَ بِعِبادَتِهِمْ» را به تنوین خوانده اند و توجیه کرده اند که آن مصدر کلّ یکلّ اذا اعیا است، ای کلّوا فی دعویهم و انقطعوا، یا از کلّ به معنی ثقل، ای حملوا کلّا.

زمخشری جایز می داند که حرف ردع، نون تنوین باشد همچنانچه در قراءت سلاسلا و اغلالا و سعیرا امّا ابو حیّان او را ردّ کرده به این که جواز تنوین در سلاسلا از آن است که اسم است و اصلش منوّن و رجوع به اصل شده است.

ابن هشام گوید: توجیه تنوین منحصر به این مورد که زمخشری گفته نیست

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 141

بلکه جایز است که تنوین بدل از حرف اطلاق باشد که در اوّل آیه مزید شد، آنگاه به نیّت وقف وصل شده است.

در مقام افتخار و مباهات به کار می رود، قوله تعالی: «وَ کَمْ مِنْ مَلَکٍ فِی السَّماواتِ»، «وَ کَمْ مِنْ قَرْیَهٍ أَهْلَکْناها» کسائی گفته است: اصلش کما و الف آن افتاده است، مانند: بم و لم، و زجّاج ردّش کرد که اگر چنین بود واجب بود که مفتوحه المیم باشد «1».

مخاطب، مؤمنین باشند زیرا اگر مخاطب، مؤمنین بودند باید گفته می شد: ما سبقتمونا الیه.

و به معنی تبلیغ، و آن مجرور می کند اسم سامع قول یا چیزی به معنای آن را، مانند اذن قوله تعالی: «قالَ لَهُمْ»، «قُلْ لِلَّذِینَ»، «قِیلَ لَهُمْ»، «أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ».

و به معنی صیروره، که در آن جا لام عاقبت نامیده می شود، قوله تعالی:

«فَالْتَقَطَهُ آلُ فِرْعَوْنَ لِیَکُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَ حَزَناً» این جا مراد عاقبت التقاط است نه علّت آن، زیرا علّت التقاط، تبنّی موسی بوده است، قوله تعالی از قول فرعون:

«عَسی أَنْ یَنْفَعَنا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً».

برخی گفته اند: در این جا هم برای تعلیل است مجازا زیرا عداوت او ناشی از التقاط نیست، و هرچند غرض ایشان از التقاط «لیکون عدوا لهم» نبود امّا نازل منزله غرض بود مجازا.

ابو حیّان گوید: به نظر من لام در این جا برای تعلیل است حقیقه و انّهم التقطوه لیکون لهم عدوّا امّا حذف مضافی در کار است تقدیرش لمخافه ان یکون لهم، کقوله تعالی: «یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ أَنْ تَضِلُّوا» امّا سبب بودن آن به طور مجازی اصحّ است و تقدیری لازم ندارد اگرچه در نظر ایشان التقاط برای عدوّ بودن او نبود امّا چون فی الواقع و نفس الامر عاقبت این التقاط به آن جا می کشید، نازل منزله سبب شد دیگر آن که تقدیر مخافه مخلّ معنی و مقصود است زیرا التقاط در اثر القای محبّت طفل از جانب خداوند در دل ایشان بود که اذا جاء القدر عمی البصر نه برای رهایی از عداوت او زیرا بهترین راه رهایی، کشتن طفل بود، مانند هزاران طفل دیگر.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 145

و لام برای تأکید می آید و آن زایده است یا

برای تقویت عامل ضعیفی است از نظر فرعی بودن یا تأخیر، قوله تعالی: «رَدِفَ لَکُمْ»، «یُرِیدُ اللَّهُ لِیُبَیِّنَ لَکُمْ»، «وَ أُمِرْنا لِنُسْلِمَ»، «فَعَّالٌ لِما یُرِیدُ»، «إِنْ کُنْتُمْ لِلرُّءْیا تَعْبُرُونَ»، «وَ کُنَّا لِحُکْمِهِمْ شاهِدِینَ».

و برای بیان کردن فاعل یا مفعول، قوله تعالی: «فَتَعْساً لَهُمْ»، «هَیْهاتَ هَیْهاتَ لِما تُوعَدُونَ»، «هَیْتَ لَکَ».

دوّم از اقسام لام؛ لام ناصبه است و آن لام تعلیل است، کوفیّون گفته اند:

نصب به لام است و دیگران گفته اند: به ان مقدّری است که در محلّ جرّ است به لام.

سوّم از اقسام لام، لام جازمه است و آن لام طلب است که مکسور است و طایفه سلیم آن را مفتوح می کنند و سکون آن پس از واو و فاء بیشتر است از حرکت آن کقوله تعالی: «فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَ لْیُؤْمِنُوا بِی» «1».

گاهی هم پس از ثمّ ساکن می شود، قوله تعالی: «ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَ لْیُوفُوا نُذُورَهُمْ» و در تمام موارد خواه طلب به معنی امر باشد، مانند قوله تعالی: «لِیُنْفِقْ ذُو سَعَهٍ مِنْ سَعَتِهِ» یا به معنی دعا، قوله تعالی: «لِیَقْضِ عَلَیْنا رَبُّکَ» یا معنی خبری داشته باشد، مانند قوله تعالی: «فَلْیَمْدُدْ لَهُ الرَّحْمنُ مَدًّا»، «وَ لْنَحْمِلْ خَطایاکُمْ»، یا معنی تهدید، مانند قوله تعالی: «فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُرْ» چنین است و جزم لام در فعل غایب بسیار است، قوله تعالی: «فَلْتَقُمْ طائِفَهٌ مِنْهُمْ مَعَکَ وَ لْیَأْخُذُوا أَسْلِحَتَهُمْ فَإِذا سَجَدُوا فَلْیَکُونُوا مِنْ وَرائِکُمْ وَ لْتَأْتِ طائِفَهٌ أُخْری لَمْ یُصَلُّوا فَلْیُصَلُّوا مَعَکَ» امّا جزم آن در مخاطب اندک است، قوله تعالی: «فَبِذلِکَ فَلْیَفْرَحُوا» در

______________________________

(1) در فارسی، یعنی باید.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 146

قراءت به تاء و در فعل متکلّم از آن هم اندکتر است،

قوله تعالی: «وَ لْنَحْمِلْ خَطایاکُمْ».

چهارم از اقسام لام، لام غیر عامله است و آن چهار قسم است:

1- لام ابتدا، و فایده آن دو چیز است:

اوّل- تأکید مضمون جمله، قوله تعالی: «لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی»، «لَیُوسُفُ وَ أَخُوهُ أَحَبُّ»، «لَأَنْتُمْ أَشَدُّ رَهْبَهً» و اگر با انّ مشدّده بیاید، مؤخّر می شود تا آن که دو ادات تأکید مجاور نباشند، قوله تعالی: «إِنَّ فِی ذلِکَ لَعِبْرَهً» که بر سر اسم انّ درآمده و قوله تعالی: «إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصادِ» که بر سر خبر انّ درآمده است «1».

دوّم- خالص کردن فعل مضارع برای حال، و لام ابتدا هم بر مبتدا داخل می شود، قوله تعالی: «لَأَنْتُمْ أَشَدُّ رَهْبَهً فِی صُدُورِهِمْ» هم بر اسم انّ که مؤخّر گردد، قوله تعالی: «إِنَّ عَلَیْنا لَلْهُدی وَ إِنَّ لَنا لَلْآخِرَهَ وَ الْأُولی» و بر خبر انّ قوله تعالی: «إِنَّ رَبِّی لَسَمِیعُ الدُّعاءِ»، «إِنَّ رَبَّکَ لَیَحْکُمُ بَیْنَهُمْ»، «وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ».

2- از اقسام لام غیر عامله، لام زایده در خبر انّ مفتوحه است در قراءت سعید بن جبیر «إِلَّا إِنَّهُمْ لَیَأْکُلُونَ الطَّعامَ» و لام زایده داخله بر مفعول، قوله تعالی:

«یَدْعُوا لَمَنْ ضَرُّهُ أَقْرَبُ مِنْ نَفْعِهِ».

3- از اقسام لام غیر عامله، لام جواب قسم است یا جواب لو یا جواب لولا، قوله تعالی: «تَاللَّهِ لَأَکِیدَنَّ أَصْنامَکُمْ»، «تَاللَّهِ لَقَدْ آثَرَکَ اللَّهُ عَلَیْنا»، «لَوْ تَزَیَّلُوا لَعَذَّبْنَا»، «وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ».

______________________________

(1) در فارسی، یعنی هر آینه.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 147

4- لام موطئه که مؤذنه هم خوانده می شود که برای خبر کردن، بر ادات شرط داخل می شود که جواب، بعد از آن مبنی بر اسم مقدّری است، قوله تعالی:

«لَئِنْ أُخْرِجُوا لا یَخْرُجُونَ مَعَهُمْ

وَ لَئِنْ قُوتِلُوا لا یَنْصُرُونَهُمْ وَ لَئِنْ نَصَرُوهُمْ لَیُوَلُّنَّ الْأَدْبارَ» و از این باب است، قوله تعالی: «لَما آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتابٍ وَ حِکْمَهٍ».

الْقَمَرَ»، «لا فِیها غَوْلٌ وَ لا هُمْ عَنْها یُنْزَفُونَ»، «فَلا صَدَّقَ وَ لا صَلَّی» امّا اگر بعد از آن مضارع بود تکرار لازم نیست، مانند قوله تعالی:

«لا یُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ»، «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً».

و این قسم لا واقع می شود میان ناصب و منصوب، قوله تعالی: «لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ» و میان جازم و مجزوم، قوله تعالی: «إِلَّا تَفْعَلُوهُ تَکُنْ فِتْنَهٌ» «1».

دوّم از وجوه لا، آن که برای طلب ترک باشد و مختص مضارع است و آن را مجزوم می کند و به معنی استقبالی می برد، خواه به صورت نهی باشد، مانند قوله تعالی: «لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی»، «لا یَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْکافِرِینَ أَوْلِیاءَ»، «وَ لا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَیْنَکُمْ» یا به صورت دعا، قوله تعالی: «لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسِینا».

سوّم از وجوه لا، تأکید است و آن زایده است، قوله تعالی: «ما مَنَعَکَ أَلَّا تَسْجُدَ»، «ما مَنَعَکَ إِذْ رَأَیْتَهُمْ ضَلُّوا أَلَّا تَتَّبِعَنِ» «لِئَلَّا یَعْلَمَ أَهْلُ الْکِتابِ» ای لیعلموا که ابن جنّی گفته: لا، در این جا برای تأکید است و قائم مقام تکرار جمله است. و در «لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَهِ» اختلاف هست بعضی گویند: زایده است و فایده آن گذشته از تأکید، تمهید برای نفی جواب است و تقدیر چنان است: لا اقسم بیوم

______________________________

(1) در فارسی، اگر نه معنی می دهد.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 149

القیمه لا یترکون سدی.

و مانند آن است، قوله تعالی: «فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ». امّا بعضی گفته اند: در این جا هم نافیه است برای نفی آرا و اعتقاداتی که دارند، و در آیات قبل تشریح شده خداوند فرماید: فلا، چنین نیست آنگاه ابتدا می کند به قسم: «وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ»

الآیه «1».

و اگر گویند که: ابتدا به لا مفرد از استیناف کلام با قسم روا نیست، جواب گوییم: قرآن همه اش همچون یک واحد است به همین جهت چه بسا مطالبی که در یک سوره آمده و جواب آن در سوره دیگر است، قوله تعالی: «وَ قالُوا یا أَیُّهَا الَّذِی نُزِّلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ إِنَّکَ لَمَجْنُونٌ» و در سوره دیگر آمده است: «ما أَنْتَ بِنِعْمَهِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ».

و گفته اند که: در این جا منفی، همان سوگند اخباری است نه انشایی، خبر می دهد از یاد نکردن قسم برای اعظام قسم زیرا در مرتبه اوّل قسم یاد کردن به چیزی اعظامی است برای آن چیز؛ و در مرتبه دوم یاد نکردن قسم، اعظامی برای قسم است که با اخبار از یاد نکردن انجام شده، بنابراین مراد، اخبار از یاد نکردن قسم است نه انشای قسم، کما قال تعالی: «فَلا أُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ وَ إِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظِیمٌ» که با قسمت دوّم آیه عین مطلب توضیح داده شده است و زمخشری این قول را برگزیده است «2».

______________________________

(1) در فارسی، یعنی نه چنین است برای استدراک.

(2) در فارسی، یعنی نه به جان تو.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 150

و در قوله تعالی: «قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ أَلَّا تُشْرِکُوا» برخی گویند: نافیه است و برخی گویند: زایده است امّا در قوله تعالی: «وَ حَرامٌ عَلی قَرْیَهٍ أَهْلَکْناها أَنَّهُمْ لا یَرْجِعُونَ» بعضی گفته اند: زایده است و بعضی گفته اند: نافیه است به معنی یمتنع عدم رجوعه الی الآخره.

جنّی قراءت: «و اتّقوا فتنه لتصیبنّ الّذین ظلموا منکم خاصّه» را از آن باب دانسته است.

امّا.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 153

کانّ، مؤکّد تشبیه است، از این جهت بعضی گفته اند: لکنّ مرکّب است از لکن و أنّ، همزه برای تخفیف، و نون از جهت التقای ساکنین افتاد، لکنّ شده است.

به لمّا جایز الحذف است به خلاف لم و در آیه «وَ إِنَّ کُلًّا لَمَّا لَیُوَفِّیَنَّهُمْ رَبُّکَ أَعْمالَهُمْ» تقدیر آن: و ان کلّا لما یهملوا او یترکوا می باشد. ابن هشام گفته است: وجهی در آیه بهتر از این نمی یابم هرچند آن را بعید بشمارند زیرا نظایری در قرآن ندارد، امّا حقّ آن است که مستبعد نباشد.

سیوطی گوید: بهتر آن است که تقدیر چنین باشد: و ان کلّا لمّا یوفوا اعمالهم ای انّهم الی الان لم یوفوها و سیوفونها.

2- از وجوه استعمالات لمّا آن است که بر ماضی داخل شود، در آن صورت اقتضای دو جمله دارد که دوّمی با وجود اوّلی موجود می شود، قوله تعالی: «فَلَمَّا نَجَّاکُمْ إِلَی الْبَرِّ أَعْرَضْتُمْ» و آن را حرف وجود برای وجود دیگر می نامند. و بعضی گفته اند که: در این جا ظرف است به معنی حین «1».

ابن مالک گفته است به معنی اذ می باشد، چون مختص است به ماضی و به اضافه شدن به جمله، و جواب آن یا به ماضی می باشد، مانند قوله تعالی: «فَلَمَّا نَجَّاکُمْ إِلَی الْبَرِّ أَعْرَضْتُمْ» یا به جمله اسمیّه مصدّر به فاء، کقوله تعالی: «فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَی الْبَرِّ فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ» یا به جمله اسمیّه مصدّر به اذای فجائیّه، کقوله تعالی: «فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَی الْبَرِّ إِذا هُمْ یُشْرِکُونَ» یا به مضارع، کقوله تعالی: «فَلَمَّا ذَهَبَ عَنْ إِبْراهِیمَ الرَّوْعُ یُجادِلُنا فِی قَوْمِ لُوطٍ».

3- از وجوه لمّا آن که برای استثناء باشد، در این صورت هم داخل می شود بر جمله اسمیّه، کقوله تعالی: «إِنْ کُلُّ نَفْسٍ لَمَّا عَلَیْها حافِظٌ» ای الّا علیها حافظ.

______________________________

(1) در فارسی، آنگاه که معنی می دهد.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 157

و هم به ماضی، کقوله تعالی:

«وَ إِنْ کُلُّ ذلِکَ لَمَّا مَتاعُ الْحَیاهِ الدُّنْیا» «1».

وجه دلالت بر امتناع شرط یا امتناع جواب ندارد، بلکه برای مجرّد ربط جواب است به شرط. ابن هشام گوید: این قول مانند انکار ضروریّات است، زیرا فهم امتناع از لو، مانند بدیهیّات است زیرا هر کس جمله لو فعل زید را بشنود، عدم وقوع فعل را از آن می فهمد بدون تردید، و به همین جهت است که استدراک از آن جایز است، مانند: لو جاء زید اکرمته و لکنّه لم یجی ء.

2- سیبویه گفته است که: لو حرفی است برای چیزی که بزودی واقع می شود در اثر وقوع چیز دیگر، به این معنی که توقّع می کند فعلی را در ماضی، که توقّع فعل دیگر در زمان آینده وابسته و متوقّف بر آن است و در حقیقت، توقّع فعل آینده بدون فعل گذشته ممتنع است و از این جهت آن را امتناعیّه نام داده اند.

3- که در السنه نحویّون و معربین آنچه مشهور است آن است که لو حرف امتناعیّه است که دلالت می کند بر امتناع جواب به علّت امتناع شرط، فقولک: لو جئتنی لاکرمتک دلالت می کند بر امتناع اکرام به علّت عدم وقوع مجی ء.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 159

و بر این قول اعتراض شده است به این که مواردی هست که جواب ممتنع نیست، کقوله تعالی: «وَ لَوْ أَنَّ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَهٍ أَقْلامٌ وَ الْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَهُ أَبْحُرٍ ما نَفِدَتْ کَلِماتُ اللَّهِ»، «وَ لَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّوْا» زیرا معلوم است که عدم النفاد به هر صورت واقع است و همچنین تولّی عند عدم الاسماع.

4- از قول ابن مالک، که گوید: لو حرفی است که اقتضا دارد امتناع ما قبل خود را، و همچنین

استلزام ما قبل خود را برای ما بعد خود، بدون تعرّض به نفی دنباله خود، پس در قول لو قام زید قام عمرو؛ قیام زید در حین اخبار محکوم به انتفا است و نیز محکوم است به اینکه ثبوتش مستلزم ثبوت قیام عمرو است، و کلام متعرّض آن نیست که آیا عمرو غیر از قیام ملازم قیام زید، قیامی دارد یا نه؟ و ابن هشام گفته: این قول، احسن اقوال است.

فایده: ابن ابی حاتم از طریق ضحّاک از ابن عبّاس نقل می کند: که هرجا در قرآن، لو استعمال شده است، هرگز نخواهد شد.

امّا این مطلب درست نیست به دلیل امثال قوله تعالی: «أَیْنَما تَکُونُوا یُدْرِکْکُمُ الْمَوْتُ وَ لَوْ کُنْتُمْ فِی بُرُوجٍ مُشَیَّدَهٍ»، «وَ لَوْ نَشاءُ لَأَرَیْناکَهُمْ فَلَعَرَفْتَهُمْ بِسِیماهُمْ»، «وَ لَوْ تَری إِذْ فَزِعُوا فَلا فَوْتَ وَ أُخِذُوا مِنْ مَکانٍ قَرِیبٍ»، «لَوْ یَجِدُونَ مَلْجَأً أَوْ مَغاراتٍ أَوْ مُدَّخَلًا لَوَلَّوْا إِلَیْهِ وَ هُمْ یَجْمَحُونَ»، «أَ وَ لَمْ یَهْدِ لِلَّذِینَ یَرِثُونَ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِ أَهْلِها أَنْ لَوْ نَشاءُ أَصَبْناهُمْ بِذُنُوبِهِمْ» «1».

و اگر بخواهیم از این نمونه بیاوریم، کتاب گنجایش ندارد و همین اندازه برای

______________________________

(1) در فارسی، یعنی اگر.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 160

کسانی که معارف اسلامی را از مراجعی غیر از خاندان پیغمبر خواسته اند فراگیرند، کافی است.

فایده دوّم: لو امتناعیّه مختص فعل است، امّا مانند قوله تعالی: «قُلْ لَوْ أَنْتُمْ تَمْلِکُونَ خَزائِنَ رَحْمَهِ رَبِّی إِذاً لَأَمْسَکْتُمْ» در آن فعلی مقدّر است.

زمخشری گوید: هرگاه انّ بعد از لو واقع شود، واجب است که خبرش فعلی باشد که عوض فعل محذوف مقدّری باشد، و ابن حاجب او را ردّ کرده است به آیه «وَ لَوْ أَنَّ ما فِی الْأَرْضِ

مِنْ شَجَرَهٍ» و گفته است این در جایی خواهد بود که مشتق باشد نه جامد، و ابن مالک بر او ردّ کرد به قول شاعر:

لو انّ حیّا مدرک الفلاح أدرکه ملاعب الرّماح ابن هشام گوید: در قرآن آیه ای یافتم که خبر در آن، اسم مشتقّی است و زمخشری به آن متوجّه نگردیده است همچنان که نه او متوجّه آیه سوره لقمان شده و نه ابن حاجب، وگرنه منع از آن نمی کرد و نه ابن مالک وگرنه به جای شعر به آن استشهاد می نمود، و آن قوله تعالی: «یَوَدُّوا لَوْ أَنَّهُمْ بادُونَ فِی الْأَعْرابِ» است و همچنین آیه ای یافتم که خبر در آن ظرف است، قوله تعالی: «لَوْ أَنَّ عِنْدَنا ذِکْراً مِنَ الْأَوَّلِینَ» امّا زرکشی در برهان و دمامینی قول ابن هشام را ردّ کرده اند، به این که لو در آیه «لَوْ أَنَّهُمْ بادُونَ فِی الْأَعْرابِ» برای تمنّی است در حالی که این جا، سخن از لوی امتناعیّه است و عجبتر آن که سیرافی قبل از زمخشری این مطلب را گفته و این استدراک از قدیم منقول از شرح ایضاح ابن خبّاز است، امّا در مظانّ خودش یافت نمی شود بلکه باید آن را در باب انّ مشدّده و اخواتش یافت که گوید:

سیرافی گفته است: می توانی بگویی: لو انّ زیدا قام لاکرمته امّا نمی توانی بگویی:

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 161

لو انّ زیدا حاضر لاکرمته زیرا تلفّظ به فعلی نکرده ای که جای این فعل را پر کند، این است کلام سیرافی که گوید: خداوند فرموده است «وَ إِنْ یَأْتِ الْأَحْزابُ یَوَدُّوا لَوْ أَنَّهُمْ بادُونَ فِی الْأَعْرابِ» خبر انّ در این جا صفت است که بادون باشد، امّا می توان گفت که در

این جا لو به معنی تمنّی است و جاری مجرای لیت است کما تقول: لیتهم بادون؛ انتهی کلام ابن خبّاز «1».

و جواب لو یا مضارع منفی به لم است و یا ماضی منفی به ما یا ماضی مثبت، و غالب در مثبت دخول لام بر آن است، کقوله تعالی: «لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْناهُ حُطاماً».

و مجرّد از لام، قوله تعالی: «لَوْ نَشاءُ جَعَلْناهُ أُجاجاً» و غالب بر منفی، مجرّد بودن از لام است، قوله تعالی: «وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ ما فَعَلُوهُ».

فایده سوّم: زمخشری گوید: فرق میان لو جائنی زید لکسوته و لو جائنی لکسوته و لو انّ زیدا جاء لکسوته این است که مقصد، در اوّل، مجرّد ربط دو فعل است و تعلیق یکی به دیگری بدون تعرّض به معنی زائدی بر تعلیق ساده، و در دوّم، به تعلیق یکی از دو معنی منضمّ گردیده، یکی نفی شکّ و شبهه در مکسوّ شدن زید قطعا، دوّم بیان این که زید مختص به این است نه غیر زید و آیه «لَوْ أَنْتُمْ تَمْلِکُونَ» از این باب است، امّا در مثال سوّم با وجود معانی دوّم، زیادت تأکیدی است به واسطه انّ و اشعار به آن که زید، حقّش آمدن است و با ترک آمدن از بهره خود غفلت کرده است و آیه «وَ لَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا حَتَّی تَخْرُجَ إِلَیْهِمْ» از این باب است، فتأمّل.

______________________________

(1) در فارسی، یعنی کاش.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 162

آن در جایی است که جایز باشد ان مفتوحه جانشین آن گردد، و بیشتر جایی که می آید پس از کلمه ودّ و مشتقّات آن است، قوله تعالی: «وَدَّ کَثِیرٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَوْ یَرُدُّونَکُمْ»، «یَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ یُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَهٍ»، «یَوَدُّ الْمُجْرِمُ لَوْ یَفْتَدِی مِنْ عَذابِ یَوْمِئِذٍ بِبَنِیهِ».

و برای تمنّی هم می آید و آن در جایی است که بتوان لیت را جانشین آن ساخت، کقوله تعالی: «لَوْ أَنَّ لِی کَرَّهً فَأَکُونَ مِنَ الْمُحْسِنِینَ» و از این جهت است که فعل در جواب آن منصوب می شود.

و برای تقلیل هم می آید، قوله تعالی: «وَ لَوْ عَلی أَنْفُسِکُمْ».

إِذا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ»، «فَلَوْ لا إِنْ کُنْتُمْ غَیْرَ مَدِینِینَ تَرْجِعُونَها» «3».

3- آن که برای استفهام باشد، هروی چنین گفته است و آیه «لَوْ لا أَخَّرْتَنِی» و «لَوْ لا أُنْزِلَ إِلَیْهِ مَلَکٌ» را از این باب شمرده و ظاهر آن است که در این دو آیه به معنی هلّاست.

4- آن که برای نفی باشد، نیز هروی آن را ذکر کرده است، و آیه «فَلَوْ لا کانَتْ قَرْیَهٌ آمَنَتْ» را شاهد آورده است، ای فما امنت قریه ای اهلها عند مجی ء العذاب فنفعها ایمانها، و جمهور این قول را درست نمی دانند و می گویند مراد از آیه، توبیخ بر ترک ایمان است پیش از آمدن عذاب، و مؤیّد آن قراءت ابیّ بن کعب

______________________________

(1) در فارسی، یعنی اگر نه چنان می بود که، اگر نمی بود.

(2) در فارسی، یعنی اگر لا اقل.

(3) در فارسی، یعنی پس چرا.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 164

است که فهلّا خوانده و استثنا در این جا منقطع است.

فایده: از خلیل نقل شده که آنچه در قرآن از لولا هست به معنی هلّاست مگر آیه «فَلَوْ لا أَنَّهُ کانَ مِنَ الْمُسَبِّحِینَ» و در آن نظری هست به استناد آنچه از آیات ذکر شد، و همچنین قوله تعالی: «لَوْ لا أَنْ رَأی بُرْهانَ رَبِّهِ» که لولا در آن امتناعیّه است و جواب آن محذوف است ای: (لهمّ بها) و همچنین قوله تعالی: «لَوْ لا أَنْ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْنا لَخَسَفَ بِنا»، «لَوْ لا أَنْ رَبَطْنا عَلی قَلْبِها».

ابن ابی حاتم گوید: موسی الخطمی به ما خبر داد از هارون بن ابی حاتم از عبد الرحمن بن حمّاد از اسباط از سدّی از ابی مالک که گفت: هرچه در قرآن فلولا هست به معنی

فهلّاست، مگر دو جا، قوله تعالی: «فَلَوْ لا کانَتْ قَرْیَهٌ آمَنَتْ فَنَفَعَها إِیمانُها» ای: (فما کانت قریه)، و قوله تعالی: «فَلَوْ لا أَنَّهُ کانَ مِنَ الْمُسَبِّحِینَ» و از این جا مراد خلیل، معلوم می شود که مقصودش لولای مقرون به فاء است نه لولای مجرّد.

الرَّحْمنُ» «2».

امّا از اعیان اولو العلم و العقل با آن سؤال نمی شود، خلافا لمن اجازه.

و امّا نقل قول فرعون: «وَ ما رَبُّ الْعالَمِینَ» برای اعلام جهالت اوست از این جهت موسی- علیه السّلام- جواب او را به صفات داده است.

______________________________

(1) در فارسی، یعنی آنچه.

(2) در فارسی، یعنی چیست، چه چیز.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 167

و در جایی که مجرور شود واجب است حذف الف آن و ابقای فتحه آن تا فرقی میان آن و موصوله باشد، قوله تعالی: «عَمَّ یَتَساءَلُونَ عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ»، «فِیمَ أَنْتَ مِنْ ذِکْراها»، «لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ» «1»، «بِمَ یَرْجِعُ الْمُرْسَلُونَ».

و شرطیّه می آید، قوله تعالی: «ما نَنْسَخْ مِنْ آیَهٍ أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَیْرٍ مِنْها أَوْ مِثْلِها»، «وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اللَّهُ»، «فَمَا اسْتَقامُوا لَکُمْ فَاسْتَقِیمُوا لَهُمْ» و این مای شرطیّه، منصوب است به فعل دنبال خودش.

و تعجّبیّه می آید، قوله تعالی: «فَما أَصْبَرَهُمْ عَلَی النَّارِ»، «قُتِلَ الْإِنْسانُ ما أَکْفَرَهُ» «2». و نمونه سوّمی در قرآن ندارند مگر در قراءت سعید بن جبیر: «ما اغرّک بربّک الکریم» و محلّ ما رفع است به ابتدا و ما بعدش خبر آن است.

و آن هم نکره تامّه می آید، قوله تعالی: «إِنَّ اللَّهَ لا یَسْتَحْیِی أَنْ یَضْرِبَ مَثَلًا ما بَعُوضَهً فَما فَوْقَها» هم نکره موصوفه، مانند قوله تعالی: «نِعِمَّا یَعِظُکُمْ بِهِ» «3» ای نعم شیئا یعظکم به، و هم نکره غیر موصوفه، مانند «فَنِعِمَّا هِیَ» ای نعم شیئا هی، اینها بود احکام مای اسمیّه.

امّا مای حرفیّه به چند وجه می آید:

1- نافیه، و آن یا عامله است به عمل لیس، قوله تعالی: «ما هذا بَشَراً»، «ما هُنَّ أُمَّهاتِهِمْ»، «فَما مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حاجِزِینَ»

و غیر از این سه نمونه در قرآن نیست، و یا غیر عامله، مانند قوله تعالی: «وَ ما تُنْفِقُونَ إِلَّا ابْتِغاءَ وَجْهِ اللَّهِ»، «فَما**

______________________________

(1) در فارسی، یعنی چرا.

(2) چه شگفتی زا است.

(3) در فارسی، یعنی چه خوب.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 168

رَبِحَتْ تِجارَتُهُمْ» «1».

ابن حاجب گوید: و آن برای نفی حال است و مقتضای کلام سیبویه آن است که معنی تأکید دارد زیرا سیبویه، مای نافیه را جواب قد قرار داده است در اثبات همچنان که در قد معنی تأکید اثبات همچنان ما جواب آن قرار داده شده است.

2- مصدریّه زمانیّه، قوله تعالی: «فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ» ای مدّه استطاعتکم؛ یا غیر زمانیّه، قوله تعالی: «فَذُوقُوا بِما نَسِیتُمْ» ای بنسیانکم «2».

3- زایده بودن برای افاده تأکید، و آن یا کافّه است، کقوله تعالی: «إِنَّمَا اللَّهُ إِلهٌ واحِدٌ»، «رُبَما یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ کانُوا مُسْلِمِینَ»، «کَأَنَّما أُغْشِیَتْ وُجُوهُهُمْ» یا غیر کافّه، کقوله تعالی: «فَإِمَّا تَرَیِنَّ مِنَ الْبَشَرِ أَحَداً»، «أَیًّا ما تَدْعُوا»، «أَیَّمَا الْأَجَلَیْنِ قَضَیْتُ»، «فَبِما رَحْمَهٍ مِنَ اللَّهِ»، «مَثَلًا ما بَعُوضَهً».

فارسی گوید: هرجا در قرآن شرطی بعد از ما آمده، مؤکّد به نون تأکید است چون فعل شرط با دخول مای مؤکّده شبیه فعل قسم است از آن جهت که ما، مانند لام قسم تأکید می کند.

ابو البقاء گوید: زیاد شدن ما از شدّت تأکید خبر می دهد.

فایده: هرجا ما پیش از لیس، با لم، یا لا یا بعد از الّا واقع شود، موصوله است، قوله تعالی: «ما لَیْسَ لِی بِحَقٍّ»، «ما لَمْ یَعْلَمْ»، «لِما لا یَعْلَمُونَ»، «إِلَّا ما

______________________________

(1) در فارسی، یعنی نیست، نه.

(2) در فارسی، یعنی هرچه، هر اندازه، در برابر.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 169

عَلَّمْتَنا» و

هرجا بعد از کاف تشبیه واقع شود مصدریّه است، و هرجا بعد از باء واقع شود احتمال موصوله بودن و مصدریّت هر دو در آن هست، کقوله تعالی: «بِما کانُوا یَظْلِمُونَ» و هرجا ما بین دو فعل واقع شود که سابق آنها از مفاهیم علم، درایت و نظر باشد، احتمال استفهامیّه و موصوله بودن در آن می رود، قوله تعالی: «وَ أَعْلَمُ ما تُبْدُونَ وَ ما کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ»، «ما أَدْرِی»، «ما یُفْعَلُ بِی وَ لا بِکُمْ»، «وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ» و هرجا واقع شود قبل از الّای نافیه است، مگر در سیزده مورد، قوله تعالی:

«مِمَّا آتَیْتُمُوهُنَّ شَیْئاً إِلَّا أَنْ یَخافا»، «فَنِصْفُ ما فَرَضْتُمْ إِلَّا أَنْ یَعْفُونَ»، «بِبَعْضِ ما آتَیْتُمُوهُنَّ إِلَّا أَنْ یَأْتِینَ»، «ما نَکَحَ آباؤُکُمْ مِنَ النِّساءِ إِلَّا ما قَدْ سَلَفَ»، «وَ ما أَکَلَ السَّبُعُ إِلَّا ما ذَکَّیْتُمْ»، «وَ لا أَخافُ ما تُشْرِکُونَ بِهِ إِلَّا»، «وَ قَدْ فَصَّلَ لَکُمْ ما حَرَّمَ عَلَیْکُمْ إِلَّا»، «ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلَّا»، (مکرّر در سوره هود)، «فَما حَصَدْتُمْ فَذَرُوهُ فِی سُنْبُلِهِ إِلَّا»، «ما قَدَّمْتُمْ لَهُنَّ إِلَّا»، «وَ إِذِ اعْتَزَلْتُمُوهُمْ وَ ما یَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ»، «وَ ما بَیْنَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ».

تعالی: «ما ذا یُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ» در قراءت نصب.

4- آن که ماذا همه اش اسم جنس باشد به معنای شی ء، یا موصول باشد به معنی الّذی.

5- آن که ما زایده باشد و ذا اشاره.

6- آن که ما استفهامیّه باشد و ذا زایده.

173

مَلائِکَهً فِی الْأَرْضِ» أی بدلکم «1».

7- تنصیص بر عموم، قوله تعالی: «وَ ما مِنْ إِلهٍ إِلَّا اللَّهُ» زمخشری گوید: آن به معنی لا است در «لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ» برای افاده معنی استغراق «2».

8- به معنی باء، قوله تعالی: «یَنْظُرُونَ مِنْ طَرْفٍ خَفِیٍّ» ای بطرف خفی.

9- به معنی علی، قوله تعالی: «وَ نَصَرْناهُ مِنَ الْقَوْمِ» ای علیهم «3».

10- به معنی فی، قوله تعالی: «إِذا نُودِیَ لِلصَّلاهِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَهِ» ای فیه.

11- به معنی عن، قوله تعالی: «قَدْ کُنَّا فِی غَفْلَهٍ مِنْ هذا» «4».

12- به معنی عند، قوله تعالی: «تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً» ای عنده «5».

13- تأکید، و آن زایده است در نفی، نهی و استفهام، قوله تعالی: «وَ ما تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَهٍ إِلَّا یَعْلَمُها»، «ما تَری فِی خَلْقِ الرَّحْمنِ مِنْ تَفاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَری مِنْ فُطُورٍ» و بعضی معنی تأکیدی را در صورت ایجاب هم جایز شمرده اند، و قوله تعالی: «وَ لَقَدْ جاءَکَ مِنْ نَبَإِ الْمُرْسَلِینَ»، «یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ أَساوِرَ»، «وَ یُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ مِنْ جِبالٍ فِیها مِنْ بَرَدٍ»، «یَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ» را از این باب دانسته اند.

فایده: ابن ابی حاتم از طریق سدّی از ابن عبّاس روایت کند که گفت:

______________________________

(1) در فارسی، یعنی به جای.

(2) در فارسی، یعنی هیچ.

(3) در فارسی، یعنی با.

(4) در فارسی، یعنی در.

(5) در فارسی، یعنی نزد.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 174

اگر آنگاه که ابراهیم دعا می کرد و می گفت: «فَاجْعَلْ أَفْئِدَهً مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ» گفته بود: فاجعل افئده النّاس هر آینه یهود و نصاری برای زیارت خانه ازدحام می کردند، امّا گفت: «أَفْئِدَهً مِنَ النَّاسِ» و مخصوص ساخت افرادی را که مؤمنین باشند

و این مطلب معلوم می دارد که صحابیان، معنی تبعیض را از من می فهمیده اند.

استدعای فعل دارد و بر اسما داخل نمی شود.

یا به عوض اسم مضاف الیه به لفظ کلّ یا بعض یا ایّ، کقوله تعالی: «وَ کُلٌّ فِی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ»، «فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ»، «أَیًّا ما تَدْعُوا» یا به عوض جمله مضاف به اذ، قوله تعالی: «وَ أَنْتُمْ حِینَئِذٍ تَنْظُرُونَ» ای حین اذ بلغت الرّوح الحلقوم یا عوض از اذا، قوله تعالی: «وَ إِنَّکُمْ إِذاً لَمِنَ الْمُقَرَّبِینَ» ای اذا غلبتم.

5- تنوین فواصل که در غیر قرآن آن را ترنّم گویند که بدل از حرف اطلاق است، و در اسم، فعل و حرف می آید و زمخشری و دیگران از این باب شمرده اند:

«وَ اللَّیْلِ إِذا یَسْرِ»، «قَوارِیرَ»، «کَلَّا سَیَکْفُرُونَ» در قراءت تنوین «إِذا» و «قَوارِیرَا» و «کُلا».

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 178

«یُوحِی إِلَیْکَ وَ إِلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکَ».

و واو عطف با سایر حروف عطف در چند مورد اختلاف دارد:

1- قرین شدن به امّا، قوله تعالی: «إِمَّا شاکِراً وَ إِمَّا کَفُوراً» و به لا پس از نفی، قوله تعالی: «وَ ما أَمْوالُکُمْ وَ لا أَوْلادُکُمْ بِالَّتِی تُقَرِّبُکُمْ عِنْدَنا زُلْفی» و به لکن، قوله تعالی: «وَ لکِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَ خاتَمَ النَّبِیِّینَ».

2- عطف می کند آحاد را بر عشرات مانند: نیّف و ثلاثین، و عامّ را بر خاصّ و خاصّ را بر عامّ، قوله تعالی: «مَلائِکَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبْرِیلَ وَ مِیکالَ»، «رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ لِوالِدَیَّ وَ لِمَنْ دَخَلَ بَیْتِیَ مُؤْمِناً وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ».

و عطف می کند، شی ء را بر مرادفش، قوله تعالی: «صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَهٌ»، «إِنَّما أَشْکُوا بَثِّی وَ حُزْنِی إِلَی اللَّهِ» و نیز عطف می کند مجرور را بر جارّ، قوله تعالی: «بِرُؤُسِکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ».

3- گویند: به معنی او هم می آید، و مالک آیه «إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 185

وَ الْمَساکِینِ» را بر آن حمل کرده است.

و برای تعلیل هم می آید، که خارزنجی واو داخله بر افعال منصوبه را از آن باب دانسته است.

دوّم از اقسام واو: واو استیناف است قوله تعالی: «ثُمَّ قَضی أَجَلًا وَ أَجَلٌ مُسَمًّی عِنْدَهُ»، «لِنُبَیِّنَ لَکُمْ وَ نُقِرُّ فِی الْأَرْحامِ ما نَشاءُ»، «وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ یُعَلِّمُکُمُ اللَّهُ»، «مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَلا هادِیَ لَهُ»، «وَ یَذَرُهُمْ» به رفع «نقرّ» زیرا اگر عاطفه بود باید منصوب می شد عطفا بر «لنبیّن» همچنین در و «اجل» به رفع که اگر عطف بود می باید منصوب باشد و همچنین در «وَ یُعَلِّمُکُمُ»، «وَ یَذَرُهُمْ» که اگر معطوف بودند می باید مجزوم باشند.

سوّم از

اقسام واو: واو حالیّه است که بر جمله اسمیّه داخل می شود، قوله تعالی: «وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ»، «یَغْشی طائِفَهً مِنْکُمْ وَ طائِفَهٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ»، «لَئِنْ أَکَلَهُ الذِّئْبُ وَ نَحْنُ عُصْبَهٌ» «1».

زمخشری معتقد است، که داخل می شود بر جمله ای که صفت تأکیدکننده باشد برای ثبوت صفت للموصوف، کقوله تعالی: «وَ یَقُولُونَ سَبْعَهٌ وَ ثامِنُهُمْ کَلْبُهُمْ» که بر «ثامنهم کلبهم» داخل شده که در حکم صفت برای سبعه است و تأکید می کند صفت ثامنیّت کلب را برای سبعه.

چهارم- واو ثمانیه، که بعضی گویند: عرب پس از شمردن تا هفت، برای هشت واو می آورد، کقوله تعالی: «سَیَقُولُونَ ثَلاثَهٌ رابِعُهُمْ» الی قوله تعالی:

______________________________

(1) در سیاق فارسی، یعنی و حال آن که.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 186

«وَ یَقُولُونَ سَبْعَهٌ وَ ثامِنُهُمْ» و قوله تعالی: «التَّائِبُونَ الْعابِدُونَ الْحامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاکِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّاهُونَ عَنِ الْمُنْکَرِ» و حق آن است که همان واو عاطفه است.

پنجم- زایده بودن، قوله تعالی: «فَلَمَّا أَسْلَما وَ تَلَّهُ لِلْجَبِینِ وَ نادَیْناهُ أَنْ یا إِبْراهِیمُ».

ششم- واو ضمیر، مذکور در اسم یا فعل، مانند: «الْمُؤْمِنُونَ»، «وَ إِذا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ».

هفتم- واو مبدله از همزه استفهام، مانند قراءت قنبل: «وَ إِلَیْهِ النُّشُورُ»، «وامنتم» به جای ءامنتم.

آن که ویک حرف و انّه حرف دیگر باشد به معنی الم تر.

______________________________

(1) در فارسی، یعنی شگفتا گویی.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 187

دوّم- آن که از حیث لفظ چنین باشد، امّا معنی آن ویلک باشد.

سوّم- آن که وی حرفی برای تعجّب باشد و کانّ حرف دیگر و وصل آنها از کثرت استعمال باشد، مانند وصل «یَا بْنَ أُمَّ».

و مانند «وَ الَّذانِ یَأْتِیانِها مِنْکُمْ فَآذُوهُما».

سوّم- ایّ، ما و من در هر سه حالت شرط استفهام و موصول، مانند قوله تعالی: «أَیًّا ما تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنی» «4» و مانند: «إِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ» و مانند: «مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً یُجْزَ بِهِ» «5».

چهارم- جمع مضاف، مانند قوله تعالی: «یُوصِیکُمُ اللَّهُ فِی أَوْلادِکُمْ».

______________________________

(1) در فارسی، یعنی هر کس که، همه کسانی که.

(2) در فارسی، یعنی همه.

(3) در فارسی، یعنی آن چنان کسی که.

(4) در فارسی، یعنی هر کس را که.

(5) در فارسی، یعنی و هر کس. قرآن ثقل اکبر متن 193 عام و خاص ..... ص : 192

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 193

پنجم- جمع معرّف به الف و لام، مانند قوله تعالی: «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ».

ششم- اسم جنس مضاف، مانند قوله تعالی: «فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ».

هفتم- اسم جنس معرّف به الف و لام، مانند قوله تعالی: «وَ أَحَلَّ اللَّهُ الْبَیْعَ» و مانند: «إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ».

هشتم- نکره در سیاق نفی و نهی، مانند قوله تعالی: «فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ» و مانند: «فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِی الْحَجِّ» «1».

نهم- نکره در سیاق شرط، مانند قوله تعالی: «وَ إِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ اسْتَجارَکَ فَأَجِرْهُ حَتَّی یَسْمَعَ کَلامَ اللَّهِ» «2».

دهم- نکره در سیاق امتنان، مانند قوله تعالی: «وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً طَهُوراً».

عام بر چهار گونه است:

اوّل: عام باقی بر عموم که امثله آن در قرآن بسیار است، مانند قوله تعالی:

«وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ»، «إِنَّ اللَّهَ لا یَظْلِمُ النَّاسَ شَیْئاً» «وَ لا یَظْلِمُ رَبُّکَ أَحَداً» که این همه آیات در مورد غیر احکام است، زیرا در مورد احکام تخصیص

بسیار است و کمتر عامّی است که گمان تخصیص در آن نرود تا آن جا که گفته اند: (ما من عام الّا و قد خصّ). در همه مثالهای ذیل چون گمان تخصیص می رود نمی توانند عامّ باقی بر عموم باشند.

______________________________

(1) در فارسی، یعنی نیست فلانی.

(2) در فارسی، یعنی و اگر احدی و اگر یکی.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 194

قوله تعالی: «یا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمُ» که در مورد غیر مکلّف تخصیص می یابد.

و همچنین، قوله تعالی: «حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَهُ» که در حالت اضطرار مخصّص است و هم در مورد میته ماهی و ملخ که حرام نیست.

سیوطی در اتقان گوید: «برای مثال عامّ باقی بر عموم از احکام فقط این آیه را یافتم «حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهاتُکُمْ».

دوّم: از اقسام عامّ، عامّی است که مراد از آن خصوص باشد.

سوّم: از اقسام عامّ، عامّی است که مخصوص شده باشد.

علمای فنّ در مورد این دو قسم از عامّ، فرقهایی قایل شده اند، به این شرح:

1- آن که عامّ مراد به الخصوص شامل جمیع افراد نیست نه از جهت رسایی لفظ و نه از حیث حکم و قرینه، این عدم شمول عقلی است، مانند قوله تعالی:

«الَّذِینَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ إِیماناً» در این جا مراد از لفظ ناس اول، نعیم بن مسعود یا اعرابی دیگر از طایفه خزاعه است و قرینه خاصّ بودن ناس اوّل لفظ ناس دوّم است زیرا معقول نیست که همه ناس به بعضی از ناس الّذین بگویند که همه ناس علیه شما قیام کرده اند.

2- آن که عامّ مراد به الخصوص استعمالش قطعا مجازی است زیرا لفظ از موضوع له اوّلی خارج شده است، امّا اقوال در مورد مجازی

بودن عامّ مخصّص مختلف است و أصحّ آنها حقیقت بودن آن است، زیرا تناول لفظ درباره بعض باقی مانده، عینا مانند تناول آن است در حالت بلا تخصیص و این تناول حقیقی است اتّفاقا پس آن تناول بعد از تخصیص هم باید حقیقی باشد.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 195

3- آن که قرینه در عامّ مراد به الخصوص، عقلی است امّا در عامّ مخصوص، لفظی.

4- آن که قرینه در عامّ مراد به الخصوص از آن منفک نمی شود امّا از عامّ مخصوص گاهی منفکّ می شود.

5- در عام مراد به الخصوص اراده واحد از لفظ عام جایز است امّا در عام مخصوص مورد خلاف است.

مثالهای دیگر برای عام مراد به الخصوص، قوله تعالی: «أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ» که مراد پیغمبر اکرم است، و عقلا عامّه ناس نمی توانند محسود باشند، و قوله تعالی: «ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفاضَ النَّاسُ» که مقصود ابراهیم خلیل است.

و امثله برای عامّ مخصوص شده، در قرآن بسیار است و از امثله منسوخ بیشتر است.

«کُتِبَ عَلَیْکُمْ إِذا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَکَ خَیْراً الْوَصِیَّهُ» الآیه.

چهارم- وصول به غایت، مانند قوله تعالی: «قاتِلُوا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ» الی قوله تعالی: «حَتَّی یُعْطُوا الْجِزْیَهَ عَنْ یَدٍ وَ هُمْ صاغِرُونَ»، و قوله تعالی: «وَ لا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّی یَطْهُرْنَ»، «وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ».

پنجم- در مورد بدل بعض از کلّ، مانند قوله تعالی: «وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا».

امّا مخصّص منفصل، مخصّصی است در آیه دیگر در جای دیگر یا حدیثی یا اجماعی یا قیاسی و مانند آنها که آن عام را تخصیص داده باشد.

از مثالهای تخصیص منفصل در قرآن، قوله تعالی: «وَ الْمُطَلَّقاتُ یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاثَهَ قُرُوءٍ» که بقوله تعالی: «إِذا نَکَحْتُمُ الْمُؤْمِناتِ ثُمَّ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ فَما لَکُمْ عَلَیْهِنَّ مِنْ عِدَّهٍ» و بقوله تعالی: «وَ أُولاتُ الْأَحْمالِ أَجَلُهُنَّ أَنْ یَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ» تخصیص یافته است.

همچنین در آیه «حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَهُ وَ الدَّمُ» که عموم حرمت میته بقوله تعالی: «أُحِلَّ لَکُمْ صَیْدُ الْبَحْرِ وَ طَعامُهُ» تخصیص یافته و حلّیّت میته سمک از این تخصیص است، همچنین حرمت عامّ دم با قوله تعالی: «أَوْ دَماً مَسْفُوحاً» تخصیص یافته است و عام «فَانْکِحُوا ما طابَ لَکُمْ مِنَ النِّساءِ» با آیه «حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 197

أُمَّهاتُکُمْ» الآیه، تخصیص یافته است، در این مورد مخصوص می توان گفت: حرمت امّهات و غیره از تخصیص به وصف است که ما لم یطب لکم کالامّهات و غیرها فلا تنکحوها.

و خروج آن اگر به مفهوم وصف نباشد، به عدم دخول در عامّ است که آن را از مورد امر انکحوا خارج

می سازد.

از مثالهای تخصیص یافته به حدیث آیه «أَحَلَّ اللَّهُ الْبَیْعَ» است که بیعهای فاسد به دلیل احادیث وارده از آن خارج است و امثله آن بسیار است.

از امثله عامّ قرآن مخصوص شده به اجماع، آیه مواریث است که اجماعا رقیق از آن خارج است.

آیا شامل امّت می شود یا نه، مانند: «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ»، «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ» بعضی گفته اند: شامل می شود، زیرا امر پیشوا عینا امر پیروان است در عرف، امّا اصحّ آن است که چنین نیست زیرا صیغه اختصاص به مورد دارد.

2- و نیز اختلاف شده که در «یا أَیُّهَا النَّاسُ» پیغمبر داخل است یا نه؟ اصحّ آن است که پیغمبر جزء مخاطبین است چون از موارد صیغه عامّ است که النّاس باشد. و برخی گفته اند: داخل نیست زیرا خودش مبلّغ است و خطاب به دیگران است، و بعضی گفته اند: اگر امر به تبلیغ بود داخل نیست زیرا آن قرینه عدم شمول است.

3- در مورد اصول دین در «یا أَیُّهَا النَّاسُ» آیا کافر و بنده را شامل می شود یا نه؟ برخی گویند: آن جا که در مورد فروع باشد کافر را شامل نمی شود،

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 199

زیرا او مکلّف به فروع نیست، و عبد را شامل نمی شود، زیرا العبد و ما فی یده کان لمولاه، و بعضی که کافر را مکلّف به فروع می دانند آن را شامل کافر می دانند.

و آیا شامل زنان می شود یا نه؟ شامل می شود خلافا للحنفیّه.

4- در مورد جمع مذکّر آیا انثی داخل است یا نه؟ اصحّ آن است که داخل نیست، مگر به قرینه، امّا در جمع مکسّر اصحّ آن است که داخلند.

5- درباره خطاب به «یا أَهْلَ الْکِتابِ» آیا مسلمانان داخلند؟ اصحّ آن است که داخل نیستند نه از آن جهت که عموم لفظ قاصر است بلکه از جهت نوعی علیّت.

6- در خطاب به «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» آیا اهل کتاب داخلند یا نه؟ برخی گویند: نه، چون مخاطب به فروع نیستند.

و برخی گویند: داخلند از آن جمله، ابن سمعانی که گوید: قوله «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» خطاب تشریفی است نه تخصیصی.

این جا که بیانی برای مجمل نیامده است از آن است که هر دو صورت محتمله در حکم واحد و منهیّ عنه اند و این هم از اعجاز بیانی قرآن است.

3- اختلاف در مرجع ضمیر، مانند قوله تعالی: «إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُهُ» احتمال دارد که ضمیر مقدّر فاعل در «یرفعه» همان مرجع

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 201

ضمیر «الیه» باشد که اللّه است در مقدّم آیه، قوله تعالی: «مَنْ کانَ یُرِیدُ الْعِزَّهَ فَلِلَّهِ الْعِزَّهُ جَمِیعاً» یعنی کلمات طیّبات به سوی خداوند بالا می رود و عمل صالح را خداوند رفعت می دهد.

و احتمال می رود، که مرجع ضمیر «یرفعه»، «الْکَلِمُ الطَّیِّبُ» باشد که کلمه توحید است، و معنی چنان باشد که عمل صالح را کلمه توحید رفعت می بخشد.

و چون در این جا هم هر دو احتمال صحیح است و رافع بودن خداوند و کلمه طیّبه در حکم واحد است مستغنی از بیان است.

4- آن که احتمال عطف یا استیناف برود، مانند قوله تعالی: «وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ» در این جا هم هر دو احتمال با هم تضادّی ندارند، امّا چنانچه در کتاب قانون تفسیر گفتیم قراءتی هست که معطوفه بودن را ترجیح می دهد، و به هر حال ترک بیان اشکالی ندارد.

5- غرابت معنی لفظ، مانند: «فَلا تَعْضُلُوهُنَّ أَنْ یَنْکِحْنَ» به معنی فشار آوردن مانند: طناب پیچ کردن.

6- کم بودن موارد استعمال، مانند: «یُلْقُونَ السَّمْعَ» ای یسمعون و «ثانِیَ عِطْفِهِ» ای متکبّر و «فَأَصْبَحَ یُقَلِّبُ کَفَّیْهِ» ای نادما.

7- تقدیم و تأخیر، مانند قوله تعالی: «وَ لَوْ لا کَلِمَهٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ لَکانَ لِزاماً وَ أَجَلٌ مُسَمًّی» ای و لولا کلمه و اجل مسمّی

من ربّک و مانند: «یَسْئَلُونَکَ کَأَنَّکَ حَفِیٌّ عَنْها» ای یسألونک عنها کانّک حفیّ.

8- قلب، مانند قوله تعالی: «وَ طُورِ سِینِینَ» ای سینا، یا «عَلی إِلْ یاسِینَ» ای علی الیاس.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 202

کتب تفسیر و فقه است و بحثی بسیار مفصّل

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 203

و دقیق و مورد لزوم است و یکی از اهمّ مصادیق (القرآن یفسّر بعضه بعضا) می باشد.

تنبیه مهم:

بعضی مجمل و محتمل را به یک معنی گرفته اند امّا چنان نیست، محتمل، لفظی است واقع به ازای معانی مختلف در وضع اوّل، خواه در همه آنها حقیقت باشد یا در برخی حقیقت و در برخی مجاز؛ به عبارت دیگر، محتمل دلالت می کند بر امور معروفی و لفظ متردّد است میان آنها و تعیین مراد از بین آنها با سامع است.

امّا مجمل، دلالت بر امر معروفی ندارد و شارع بیان آن را به کسی واگذار نکرده و بیان آن با خود شارع است.

حَبِطَ عَمَلُهُ».

و امّا احکام مطلق و مقیّد، و حمل مطلق بر مقیّد و استنباط حکم در شأن کتب اصول فقه و فقه می باشد که به طور تفصیل در آن موارد مذکور است.

نموده اند:

1- تعجّب برتری دادن چیزی است بر همسانهایش.

2- بزرگ داشتن صفتی است که موصوف با آن از همسانهایش متمایز و سرشناس می شود.

3- به قول زمخشری، بزرگ داشتن چیزی است در دلهای شنوندگان، زیرا تعجّب دست نخواهد داد مگر از چیزی که در همسانها نباشد.

4- رمّانی گفته: مطلوب در تعجّب، همانا حالت ابهام است زیرا مردم

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 206

چنانند که همیشه از چیزی که سببش را نمی دانند تعجّب می کنند پس هرچه سببش مبهمتر باشد تعجب از آن شدیدتر است.

واصل گفته: تعجّب برای آن معنی است که سببش مخفی باشد و کلام دالّ بر آن را که تعجّب می نامند مجازی است.

و برای تعجّب صیغه هائی از لفظ خودش بر وزن افعل و افعل به ساخته اند.

و همچنین از غیر لفظ خودش مانند کبر در قوله تعالی: «کَبُرَتْ کَلِمَهً تَخْرُجُ مِنْ أَفْواهِهِمْ»، «کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ»، «کَیْفَ تَکْفُرُونَ بِاللَّهِ».

قاعده: محقّقین گویند: در جایی که تعجّب به خداوند نسبت داده شده است آن به مخاطبین برمی گردد، مانند قوله تعالی: «فَما أَصْبَرَهُمْ عَلَی النَّارِ».

و نسبت تعجّب به خداوند جایز نیست از آن جهت که تعجّب استعظامی است در اثر جهل به سبب، پس درباره خداوند روا نیست بلکه اعلامی است از تعجّب مخاطبین به مناسبت مورد.

و نظیر آن، نسبت دادن دعا و ترجّی به خداوند است، مانند قوله تعالی: «لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشی» که سیبویه گفته است: ای اذهبوا علی رجائکم، و در قوله تعالی:

«وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ»، «وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفِینَ» معنی آن است که این افراد سزاوارند که در باره ایشان گفته شود: ویل لهم.

و دیگر از اقسام خبر، وعد و وعید است، مانند قوله تعالی: «سَنُرِیهِمْ آیاتِنا فِی الْآفاقِ»

و نیز «وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا» امّا برخی گفته اند: اینها انشایند نه اخبار.

دیگر از اقسام خبر، نفی است و از بسیاری نفی در اخبار، گویی نصف کلام است. فرق میان نفی و جحد آن است که نفی به موردی اطلاق می شود که گوینده

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 207

صادق باشد؛ امّا جحد به هر دو مورد صادق بودن و کاذب بودن اطلاق می شود، پس هر جاحد، نافی است، امّا هر نافی، جاحد نیست. مثال نفی، قوله تعالی: «ما کانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِکُمْ وَ لکِنْ رَسُولَ اللَّهِ». و مثال جحد، نفی فرعون و قومش از آیات موسی، قوله تعالی: «فَلَمَّا جاءَتْهُمْ آیاتُنا مُبْصِرَهً قالُوا هذا سِحْرٌ مُبِینٌ وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَیْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ».

ادوات نفی: لا، لات، لیس، ما، ان، لم و لمّا می باشد که معانی آنها در بخش دوم آمده است و در این جا فواید دیگر گفته می شود.

حوبی گفته که: اصل ادوات نفی لا و ما است، زیرا نفی یا در ماضی است یا در مستقبل و در استقبال بیشتر است، از این جهت اخفّ را که ما باشد، برای آن وضع کرده اند و تفصیلات دیگر، که در این جا موردی ندارد.

جَسَداً لا یَأْکُلُونَ الطَّعامَ» ای بل جعلناهم جسدا یأکلون الطّعام،

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 208

و گاهی نفی صفت است با ذات موصوفه، مانند قوله تعالی: «لا یَسْئَلُونَ النَّاسَ إِلْحافاً» ای لا سؤال لهم أصلا فلا یحصل منهم الحاف، «ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ حَمِیمٍ وَ لا شَفِیعٍ یُطاعُ» أی لا شفیع لهم أصلا، «فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَهُ الشَّافِعِینَ» أی لا شافعین لهم تنفعهم شفاعتهم به دلیل «فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ» و این قسم نزد اهل بدیع نفی الشی ء بایجابه نامیده می شود.

برخی گفته اند: این عنوان در جایی است که، چیزی را به طور مقیّد، نفی کنند امّا مقصود، نفی مطلق آن باشد برای مبالغه در نفی، کقوله تعالی: «وَ مَنْ یَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ لا بُرْهانَ لَهُ بِهِ» زیرا تصویر اله مع اللّه لا یمکن الّا عن غیر برهان، «وَ یَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ حَقٍّ» فانّ قتلهم لا یکون الّا بغیر حقّ، «رَفَعَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها» فانّها لا عمد لها اصلا؛ امّا در این جا احتمال می رود که مقصود، نفی صفت باشد و رفع سماوات بعمد لا ترونها مراد باشد، مانند قوّه جاذبه، که نگهدارنده کرات آسمانی است در جای مخصوص به خود.

گاهی مقصود از نفی، آن است که نفی کمال وصف می شود یا نفی ثمره آن یا نفی شی ء مترتّب بر آن، مانند قوله تعالی: «لا یَمُوتُ فِیها وَ لا یَحْیی» یعنی مرگ و حیات فی الجمله ناقص را دارند امّا کامل آن را ندارند زیرا کامل مرگ و حیات هر دو، برای اهل نار فوزی عظیم است که از آن محرومند.

و همچنین، قوله تعالی: «وَ تَراهُمْ یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ وَ هُمْ لا یُبْصِرُونَ» یعنی آن نظر ثمربخش

را که باعث بینایی و معرفت قلب است ندارند.

همچنین در قوله تعالی: «وَ لَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَراهُ ما لَهُ فِی الْآخِرَهِ مِنْ خَلاقٍ وَ لَبِئْسَ ما شَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ» که در اوّل علم به ایشان با تأکید لقد

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 209

نسبت داده شده، و در آخر، نفی علم از ایشان شده است، پس مقصود از نفی علم، علم ثمربخش است که باید باعث بینایی و ایمان باشد.

و مثال مترتّب بودن، قوله تعالی: «وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللَّهَ رَمی».

فایده: نفی حقیقت ممکن نیست؛ امّا نفی مجاز ممکن است و ایراد آن که در «وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ» نفی حقیقت است، مندفع است به این که مقصود از رمی، المترتّب علی الرّمی است نه خود رمی.

فایده: در جایی که نفی استطاعت می شود گاهی مقصود، نفی قدرت و امکان است؛ گاهی مقصود، نفی امتناع است و گاهی مقصود، وقوع با مشقّت و دشواری است؛ مثال اوّل: «فَلا یَسْتَطِیعُونَ تَوْصِیَهً»، «فَلا یَسْتَطِیعُونَ رَدَّها»، «فَمَا اسْطاعُوا أَنْ یَظْهَرُوهُ وَ مَا اسْتَطاعُوا لَهُ نَقْباً». مثال دوّم: «هَلْ یَسْتَطِیعُ رَبُّکَ» به معنی هل یفعل یا هل یجیب الی ذلک زیرا ایشان می دانستند که خداوند قادر بر انزال مائده هست و عیسی هم قادر بر سؤال است. مثال سوّم: «إِنَّکَ لَنْ تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْراً».

فایده: نفی عامّ، دلالت بر نفی خاصّ دارد؛ امّا ثبوت عامّ، دلالت بر ثبوت خاص ندارد؛ و خاصّ برعکس است، نفی آن دلالت بر نفی عام ندارد؛ امّا ثبوت آن، دلالت بر ثبوت عامّ دارد.

و معلوم است که اگر مفهوم؛ زاید بر لفظ بود گویی لذّتی حاصل می شود و به

همین جهت است که نفی عامّ از نفی خاصّ احسن است و اثبات خاصّ از اثبات عامّ بهتر.

اوّلی، مانند قوله تعالی: «فَلَمَّا أَضاءَتْ ما حَوْلَهُ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَ تَرَکَهُمْ فِی

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 210

ظُلُماتٍ لا یُبْصِرُونَ» و نگفته: ذهب اللّه بضوئهم زیرا ضوء خاصّ است و آن نور بسیار است؛ و نور اعمّ است از هر مقدار روشنایی، و خداوند می فرماید: پس از آن که پیرامونشان با نور شدید و بسیاری روشن شد، خداوند مطلق روشنائی را از کم و زیادش از ایشان گرفت به دلیل: «وَ تَرَکَهُمْ فِی ظُلُماتٍ لا یُبْصِرُونَ» زیرا اگر فرد اندکی از روشنائی برای ایشان باقی می ماند، در ظلمات مطلق رها نمی شدند و این هم از اعجاز بیانی قرآن مجید است.

و مثال اثبات خاصّ، که احسن از اثبات عامّ است، قوله تعالی: «وَ جَنَّهٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ» و نفرمود: طولها، زیرا طول بی عرض ممکن نیست و عرض خاصّ است؛ نظیر این مطلب آن است که نفی مبالغه در امری، مستلزم نفی اصل فعل که صورت عامّ آن است، نیست، امّا بر این مطلب اشکال کرده اند به دو آیه، یکی: «وَ ما رَبُّکَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ»، دیگری: «وَ ما کانَ رَبُّکَ نَسِیًّا» که در این صورت نفی مفهوم عامّ ظلم و عامّ نسیان نشده است و از آن چند جواب داده اند، از آن جمله:

1- در این جا، مقصود، مقابله بین دو حالت مبالغه در ظلّام و جمع قلّه بودن عبید است، مانند مقابله میان علّام الغیوب و عالم الغیب، گویی تکثّر موارد که هر یکی جداگانه نفی و اثباتی دارند، ایجاب می کند که هم در نفی و هم

در اثبات صیغه مبالغه آورده شود.

2- نفی ظلم کثیر، نفی قلیل را ایجاب می کند چون ظلم کثیر برای انتفاع از تشدّد است در حاکمیّت، و چون منتفی شد ظلم قلیل، به طریق اولی منتفی است، چون آن انتفاع از آن حاصل نمی شود.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 211

3- اصلا ظلّام و نسیّا برای فاعلیّت بدون مبالغه است.

4- صیغه مبالغه و غیر مبالغه در صورت اثبات نسبت به خداوند مساوی اند و حالت مبالغه و غیر مبالغه؛ یعنی، شدّت و ضعف ندارند، در این صورت حالت نفی در آنها مانند حالت اثبات است.

5- برای افاده تعریضند زیرا حاکمان جائر ظلّامند «وَ ما رَبُّکَ بِظَلَّامٍ».

از صورت حقیقی خود خارج می شود:

1- برای انکار که مابعد از ادات را، منفی می سازد و از این جهت، همیشه مصاحب الّا است، کقوله تعالی: «فَهَلْ یُهْلَکُ إِلَّا الْقَوْمُ الْفاسِقُونَ». و منفی نیز بر آن معطوف است، کقوله تعالی: «فَمَنْ یَهْدِی مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِینَ» ای لا یهدی، «أَ نُؤْمِنُ لَکَ وَ اتَّبَعَکَ الْأَرْذَلُونَ»، «أَ نُؤْمِنُ لِبَشَرَیْنِ مِثْلِنا»، «أَمْ لَهُ الْبَناتُ وَ لَکُمُ الْبَنُونَ»، «أَ لَکُمُ الذَّکَرُ وَ لَهُ الْأُنْثی» ای لا یکون هذا، «أَ شَهِدُوا خَلْقَهُمْ» ای ما شهدوا ذلک.

و بسیار می شود که مصاحب تکذیب است، و آن در ماضی، به معنی لم یکن و در مضارع به معنی لا یکون است «أَ فَأَصْفاکُمْ رَبُّکُمْ بِالْبَنِینَ» أی لم یفعل ذلک و «أَ نُلْزِمُکُمُوها وَ أَنْتُمْ لَها کارِهُونَ» ای لا یکون هذا الالزام، و این نوع استفهام را

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 213

استفهام انکاری گویند.

2- برای توبیخ، و برخی آن را از قسم انکاری شمرده اند، جز آن که در اوّلی انکار ابطالی، و در دوّم توبیخی است؛ و معنایش آن است که ما بعد از استفهام هر چند واقع است امّا سزاوار نفی است و توبیخ را، تقریع هم گویند، مانند قوله تعالی:

«أَ فَعَصَیْتَ أَمْرِی»، «أَ تَعْبُدُونَ ما تَنْحِتُونَ»، «أَ تَدْعُونَ بَعْلًا وَ تَذَرُونَ أَحْسَنَ الْخالِقِینَ» و بیشتر جاها توبیخ در امر ثابتی واقع می شود که بر فعل آن توبیخ شود و گاهی توبیخ بر ترک فعلی است که وقوع آن شایسته باشد، کقوله تعالی: «أَ وَ لَمْ نُعَمِّرْکُمْ ما یَتَذَکَّرُ فِیهِ مَنْ تَذَکَّرَ»، «أَ لَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَهً فَتُهاجِرُوا فِیها» و این قسم را استفهام توبیخی گویند.

3- استفهام تقریری،

و آن وادار کردن مخاطب است بر اقرار و اعتراف به چیزی که نزد خودش استوار است و به علّتی از اقرار طفره می رود و کلام در استفهام تقریری موجب است و به همین جهت، صریح موجب بر آن عطف می شود، کقوله تعالی: «أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآوی ... وَ وَجَدَکَ عائِلًا فَأَغْنی» و همچنین بر صریح موجب عطف می شود، کقوله تعالی: «أَ کَذَّبْتُمْ بِآیاتِی وَ لَمْ تُحِیطُوا بِها عِلْماً» و در حقیقت، استفهام تقریری همان استفهام انکاری است که چون بر نفی درآمده؛ نفی در نفی، اثبات است و از امثله آن: «أَ لَیْسَ اللَّهُ بِکافٍ عَبْدَهُ»، «أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ» و به قول زمخشری «أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ».

ابن جنّی، گفته است: «در استفهام تقریری به هل استفهام نمی شود»، و برخی گفته اند: می شود، مانند قوله تعالی: «هَلْ فِی ذلِکَ قَسَمٌ لِذِی حِجْرٍ».

4- تعجّب یا تعجیب، کقوله تعالی: «کَیْفَ تَکْفُرُونَ بِاللَّهِ»، «ما لِیَ لا أَرَی

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 214

الْهُدْهُدَ» و در آیه «أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ» هر سه قسم استفهام توبیخ، تقریر و تعجّب صادق است.

5- برای عتاب، کقوله تعالی: «أَ لَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللَّهِ» و از الطف این مورد است قوله تعالی: «عَفَا اللَّهُ عَنْکَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ».

6- تذکیر، کقوله تعالی: «أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یا بَنِی آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ»، «أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ غَیْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ»، «هَلْ عَلِمْتُمْ ما فَعَلْتُمْ بِیُوسُفَ وَ أَخِیهِ».

7- افتخار، مانند: «أَ لَیْسَ لِی مُلْکُ مِصْرَ».

8- تفخیم، مانند: «ما لِهذَا الْکِتابِ لا یُغادِرُ صَغِیرَهً وَ لا کَبِیرَهً إِلَّا أَحْصاها».

9- تهویل

و تخویف، مانند: «الْحَاقَّهُ مَا الْحَاقَّهُ وَ ما أَدْراکَ مَا الْحَاقَّهُ».

10- تهویل و تخویف، مانند: «وَ ما ذا عَلَیْهِمْ لَوْ آمَنُوا».

11- تهدید و وعید، مانند: «أَ لَمْ نُهْلِکِ الْأَوَّلِینَ».

12- تکثیر: «وَ کَمْ مِنْ قَرْیَهٍ أَهْلَکْناها».

13- تسویه، و آن استفهامی است که داخل بر جمله ای است که حلول مصدر در محل آن صحیح باشد، مانند: «سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ».

14- امر، مانند: «أَ أَسْلَمْتُمْ» ای اسلموا «فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ» ای انتهوا.

15- تنبیه، و آن از اقسام امر است، مانند: «أَ لَمْ تَرَ إِلی رَبِّکَ کَیْفَ مَدَّ الظِّلَّ» ای انظر.

16- ترغیب، مانند: «مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً».

17- نهی، مانند: «أَ تَخْشَوْنَهُمْ فَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَوْهُ» به دلیل «فَلا تَخْشَوُا

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 215

النَّاسَ»، «ما غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ» أی لا تغترّ.

18- دعا و آن چون نهی است، جز آن که در این مورد، خطاب از أدنی به أعلی است، مانند: «أَ تُهْلِکُنا بِما فَعَلَ السُّفَهاءُ مِنَّا» أی لا تهلکنا.

19- استرشاد، مانند: «أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها».

20- تمنّی، مانند: «فَهَلْ لَنا مِنْ شُفَعاءَ».

21- استبطاء، مانند: «مَتی نَصْرُ اللَّهِ».

22- عرض، مانند: «أَ لا تُحِبُّونَ أَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَکُمْ».

23- تحضیض، مانند: «أَ لا تُقاتِلُونَ قَوْماً نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ».

24- تجاهل، مانند: «أَ أُنْزِلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ مِنْ بَیْنِنا».

25- تعظیم، مانند: «مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ».

26- تحقیر، مانند: «أَ هذَا الَّذِی یَذْکُرُ آلِهَتَکُمْ».

27- اکتفا، مانند: «أَ لَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْویً لِلْمُتَکَبِّرِینَ».

28- استبعاد، مانند: «أَنَّی لَهُمُ الذِّکْری».

29- ایناس، مانند: «وَ ما تِلْکَ بِیَمِینِکَ یا مُوسی».

30- تهکّم و استهزاء، مانند: «أَ صَلاتُکَ تَأْمُرُکَ أَنْ نَتْرُکَ ما یَعْبُدُ آباؤُنا».

31- تأکید برای سابقی از ادات استفهام، مانند: «أَ فَمَنْ

حَقَّ عَلَیْهِ کَلِمَهُ الْعَذابِ أَ فَأَنْتَ تُنْقِذُ مَنْ فِی النَّارِ».

32- اخبار، مانند: «أَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَمِ ارْتابُوا»، «هَلْ أَتی عَلَی الْإِنْسانِ».

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 216

فِی الْأَرْضِ مَرَحاً» امّا چرا برای حرمت نباشد.

2- دعا: «رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا».

3- ارشاد: «لا تَسْئَلُوا عَنْ أَشْیاءَ إِنْ تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُمْ».

4- تسویه: «فَاصْبِرُوا أَوْ لا تَصْبِرُوا».

5- احتقار و تقلیل: «وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ».

6- بیان عاقبت: «وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ».

7- یأس: «لا تَعْتَذِرُوا».

8- اهانت: «قالَ اخْسَؤُا فِیها وَ لا تُکَلِّمُونِ».

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 218

سوم از اقسام انشا، تمنّی است و آن طلب حصول چیزی است بر سبیل محبّت، و لازم نیست که مورد تمنّی، قابل امکان و وصول باشد، برعکس ترجّی.

امّا اشکالی در کار هست که آیا آنچه وصولش قابل امکان نیست، چگونه طلب می شود؟ امام فخر گفته است: بهتر آن است که تمنّی، ترجّی و قسم را از اقسام طلب حساب نکنیم زیرا طلبی در آنها نیست؛ بلکه تنبیه و آگاهی بر مطلب و مراد است، امّا می توان آنها را انشا نامید. برخی راه مبالغه رفته و تمنّی را از اقسام خبر، شمرده اند.

حرف تمنّی لیت است، قوله تعالی: «یا لَیْتَنا نُرَدُّ وَ لا نُکَذِّبَ بِآیاتِ رَبِّنا»، «یا لَیْتَ قَوْمِی یَعْلَمُونَ»، «یا لَیْتَنِی کُنْتُ مَعَهُمْ».

گاهی به هل تمنّی می شود، قوله تعالی: «فَهَلْ لَنا مِنْ شُفَعاءَ فَیَشْفَعُوا لَنا».

و همچنین به لو، قوله تعالی: «فَلَوْ أَنَّ لَنا کَرَّهً فَنَکُونَ» و از این جهت در جواب آن فعل منصوب می شود.

و گاهی در بعید به لعلّ تمنّی می شود، در این صورت حکم لیت را در نصب جواب پیدا می کند، قوله تعالی: «لَعَلِّی أَبْلُغُ الْأَسْبابَ أَسْبابَ السَّماواتِ فَأَطَّلِعَ إِلی إِلهِ مُوسی».

چهارم از اقسام انشا، ترجّی است و فرق آن با تمنّی آن است که ترجّی

در مورد ممکن است، امّا تمنّی هم در مورد ممکن است هم در مورد محال؛ دیگر آن که ترجّی در قریب است، و تمنّی در بعید؛ دیگر آن که ترجّی در متوقّع است و تمنّی در غیر آن؛ دیگر آن که تمنّی در چیزی است که نفس انسان به آن شفیق و مهرورز باشد.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 219

و حرف ترجّی لعلّ است و عسی هم مجازا گاهی برای ترجّی استعمال می شود و آن در جایی است که محذور باشد و اشفاق هم نامیده می شود، قوله تعالی:

«لَعَلَّ السَّاعَهَ قَرِیبٌ».

پنجم از اقسام انشا، ندا است و آن طلب کردن اقبال و روی آوردن منادی است به حرفی که نایب مناب ادعو است و غالبا با أمر یا نهی همراه است و غالبا مقدّم است، قوله تعالی: «یا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ»، «یا عِبادِ فَاتَّقُونِ» و گاهی مؤخّر می شود، مانند قوله تعالی: «وَ تُوبُوا إِلَی اللَّهِ جَمِیعاً أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ».

گاهی همراه جمله خبریّه است که بعد از آن جمله أمر می آید، قوله تعالی: «یا أَیُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ»، «یا قَوْمِ هذِهِ ناقَهُ اللَّهِ لَکُمْ آیَهً فَذَرُوها».

و گاهی جمله امر، عقب آن نیست، قوله تعالی: «یا عِبادِ لا خَوْفٌ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ»، «یا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَی اللَّهِ».

و گاهی جمله استفهامیه، مصاحب آن است، قوله تعالی: «یا أَبَتِ لِمَ تَعْبُدُ ما لا یَسْمَعُ وَ لا یُبْصِرُ».

گاهی صورت ندا، برای غیر ندا مجازا می آید در مقام اغرا یا تحذیر، چنانچه در قول خداوند است: «ناقَهَ اللَّهِ وَ سُقْیاها».

و گاهی برای اختصاص می باشد، قوله تعالی: «رَحْمَتُ اللَّهِ وَ بَرَکاتُهُ عَلَیْکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ».

و برای تنبیه، مانند: «أَلَّا یَسْجُدُوا».

و برای تعجّب، کقوله تعالی:

«یا حَسْرَهً عَلَی الْعِبادِ».

و برای تحسّر، کقوله تعالی: «یا لَیْتَنِی کُنْتُ تُراباً».

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 220

قاعده: اصل ندا، برای بعید است، یا آنچه در حکم بعید است.

گاهی قریب، منادی می شود برای نکته هایی، مانند اظهار حرص بر وقوع آن برای رو آوردن مدعوّ، مانند: «یا مُوسی أَقْبِلْ وَ لا تَخَفْ» یا جایی که خطاب مورد اعتنا باشد، مانند قوله تعالی: «یا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ» یا به قصد تعظیم شأن مدعوّ، مانند: «یا رَبِّ» و خداوند فرموده: «فَإِنِّی قَرِیبٌ»، یا به قصد انحطاط مدعوّ، مانند قول فرعون: «إِنِّی لَأَظُنُّکَ یا مُوسی مَسْحُوراً».

فایده: زمخشری گوید: بسیار بودن کلمه «یا أَیُّهَا» در قرآن برای تأکید و مبالغه است زیرا در یا تأکید و تنبیه هست و در ها تنبیه و در ایّ تدرّج در ابهام به سوی ایضاح، و در تمام موارد قرآن تأکید، تنبیه و تدرّج در ابهام به سوی ایضاح لازم است بواسطه عظمت توجّه به موضوع و مطلب.

ششم از اقسام انشا، قسم است و مقصود از قسم، تحقیق خبر و تأکید آن است تا آنجا که مانند قوله تعالی: «وَ اللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّ الْمُنافِقِینَ لَکاذِبُونَ» را از باب قسم دانسته اند و هرچند اخبار به شهادت است، امّا چون برای تأکید خبر آمده است، آن را قسم نامیده اند.

بعضی گفته اند: قسم از جانب خداوند چه معنی دارد، زیرا اگر قسم برای مؤمن است، او بدون قسم باور دارد و اگر برای کافر است او با قسم هم ایمان نمی آورد.

ابو القاسم قشیری جواب داده که: خداوند قسم را برای اکمال حجّت و تأکید آن یاد فرموده زیرا احکام به دو چیز ثابت می شوند: یا به شهادت

و یا به قسم، و خداوند هر دو نوع را در قرآن مجید یاد فرموده است، مانند: «شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 221

إِلَّا هُوَ وَ الْمَلائِکَهُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ» و همچنین «قُلْ إِی وَ رَبِّی إِنَّهُ لَحَقٌّ».

و قسم یاد نمی شود جز به نامی عظیم، و خداوند در قرآن مجید هفت مورد به نام خود قسم یاد فرمود:

«قُلْ إِی وَ رَبِّی إِنَّهُ لَحَقٌّ»، «قُلْ بَلی وَ رَبِّی لَتُبْعَثُنَّ»، «قُلْ بَلی وَ رَبِّی»، «فَوَ رَبِّکَ لَنَحْشُرَنَّهُمْ وَ الشَّیاطِینَ»، «فَوَ رَبِّکَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ»، «فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ»، «فَلا أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشارِقِ وَ الْمَغارِبِ».

و باقی موارد، همه قسم به مخلوقات است کقوله تعالی: «وَ التِّینِ وَ الزَّیْتُونِ»، «وَ الصَّافَّاتِ»، «وَ الشَّمْسَ»، «وَ اللَّیْلِ»، «وَ الضُّحی»، «فَلا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ»، «فَلا أُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ».

اگر گویند: چگونه خداوند به خلق قسم یاد نموده و حال آن که در سنّت از آن نهی شده است که قسم به غیر خداوند یاد شود؟ از آن جوابهایی داده اند و أوجه آنها آن است که قسم به چیزی یاد می شود که قسم یادکننده آن را تعظیم کند، و برتر از خداوند در تعظیم و جلالت چیزی نیست، پس خداوند گاهی به خویش و گاهی به مصنوعات خویش قسم یاد می کند زیرا آنها همه دلیل وجود صانع و سازنده خویشند، و در حقیقت قسم به مصنوعات، قسم به صانع آنهاست.

از جمله قسمهای خداوند به مخلوقات، قسم است به پیغمبر اکرم که اوج تعظیم و تجلیل را می رساند، قوله تعالی: «لَعَمْرُکَ إِنَّهُمْ لَفِی سَکْرَتِهِمْ یَعْمَهُونَ».

خداوند متعال، گاهی بر اصول ایمان قسم یاد کرده آنچنان اصولی که معرفت آن بر خلق واجب است،

گاهی بر توحید، مانند: «وَ الصَّافَّاتِ صَفًّا» الی قوله تعالی:

«إِنَّ إِلهَکُمْ لَواحِدٌ» و گاهی بر حقّانیت قرآن، مانند: «فَلا أُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ وَ إِنَّهُ

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 222

لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظِیمٌ إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ» و گاهی بر حقّانیت رسول، مانند: «یس وَ الْقُرْآنِ الْحَکِیمِ إِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ» و گاهی بر حقّ بودن جزا و وعد و وعید، مانند:

«وَ الذَّارِیاتِ ذَرْواً» الی قوله «إِنَّما تُوعَدُونَ لَصادِقٌ وَ إِنَّ الدِّینَ لَواقِعٌ» و گاهی برای حال انسان، مانند: «وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشی» الی قوله «إِنَّ سَعْیَکُمْ لَشَتَّی» و مانند:

«وَ الْعَصْرِ إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ».

ما أُوحِیَ إِلَیَّ مُحَرَّماً عَلی طاعِمٍ یَطْعَمُهُ إِلَّا أَنْ یَکُونَ مَیْتَهً أَوْ دَماً مَسْفُوحاً» الآیه.

هنگامی که کفّار، مردار، خون، گوشت گراز و قربانیان اصنام را مباح می دانستند و بسیاری از مباحات را حرام می شمردند و قصد ایشان عنادورزی با شرع بود، این آیه نازل شد که در مقام ردّ بر ایشان می گوید: «لا حرام الّا ما أحللتموه»، و غرض از آن حصر حقیقی نیست.

امّا فاضل مقداد، در کنز العرفان گوید: «اوحی» فعل ماضی است «و اجد» برای حال است و منطوق «لا أَجِدُ فِی ما أُوحِیَ إِلَیَّ»، یعنی لا أجد فیما اوحی الیّ الی هذا الزّمان است و چون این آیه، آخر ما نزّل نیست، امکان دارد که باقی محرّمات بعدا نازل شده باشد. و بنابر آنچه فاضل می گوید: حصر حقیقی است و تا زمان نزول همین آیه، محرّمات همین چهار مذکورات بوده اند.

و حصر به اعتبار دیگر، بر سه قسم است:

1- قصر افراد.

2- قصر قلب.

3- قصر تعیین.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 225

قصر افراد، در جایی به کار می رود که گمان رود چیزی در چیزی شرکت دارد و حال آن که شرکت ندارد، مانند قوله تعالی: «إِنَّمَا اللَّهُ إِلهٌ واحِدٌ» در آن جا که کسانی گمان برده اند اصنام در الوهیّت شریکند.

قصر قلب، آن جا به کار می رود که کسی گمان کند که حکم درباره دیگری است غیر از آن کسی که متکلّم اعتقاد دارد، قوله تعالی: «رَبِّیَ الَّذِی یُحْیِی وَ یُمِیتُ» به نمرود خطاب شد که گمان می کرد خودش یحیی و یمیت است و مانند: «أَلا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهاءُ» خطاب است به منافقینی که ادّعا می کردند مؤمنان سفیهانند نه ایشان، و نیز «وَ أَرْسَلْناکَ لِلنَّاسِ رَسُولًا» خطاب به

آنان از یهود که گمان می کردند رسالت محمّد (ص) ویژه عرب است و جهانی نیست.

و قصر تعیین، و آن به کسی خطاب می شود که هر دو امر پیش او برابر باشد و حکم به اثبات صفت برای یکی بعینه نمی کند و همچنین برای یک چیز حکم به یکی از دو صفت بعینه نمی کند.

صحابیان است که رسالت محمّد- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- برای ایشان مجهول نبود امّا چون موت او را عظیم می شمردند گویی عظمت رسالت را نمی دانستند زیرا هر کس پیغمبر را مردنی می داند معنی رسالت را ندانسته است.

2- از طرق حصر، حصر به انّما است، بعضی گفته اند به منطوق آن و بعضی گفته اند به مفهوم آن و بعضی هم مانند ابو حیّان، منکر افاده حصر از انّما می باشند.

و اثبات کنندگان استدلال می کنند به اموری، از آن جمله:

قوله تعالی: «إِنَّما حَرَّمَ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَهَ» به قرائت نصب که معنی می دهد: ما حرّم علیکم الّا المیته زیرا در قراءت رفع با صیغه مجهول حرّم افاده قصر می دهد و چون دو قراءت در معنی یکی هستند پس قراءت نصب هم افاده حصر می دهد؛ دلیل دیگر آن که انّ برای اثبات است و ما برای نفی، پس انّما برای قصر است، زیرا جمع میان اثبات و نفی شده است امّا صحیح آن است که ما زایده کافّه است نه نافیه؛ دلیل دیگر گفته اند: انّ برای تأکید است و همچنین ما، و جمع دو تأکید افاده قصر

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 227

می کند و جواب آن است که اگر اجتماع دو تأکید افاده حصر کند پس انّ زیدا لقائم هم باید افاده حصر کند.

امّا افاده حصر در آیات: «إِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللَّهِ»، «إِنَّما یَأْتِیکُمْ بِهِ اللَّهُ»، «قُلْ إِنَّما عِلْمُها عِنْدَ رَبِّی» از قرینه است نه از افاده انّما که در حقیقت معنی جز این نتواند بود: لا علم عندی انّما العلم عند اللّه، لا آتیکم به، انّما یأتیکم به اللّه، و کذا قوله تعالی: «وَ لَمَنِ انْتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُولئِکَ ما

عَلَیْهِمْ مِنْ سَبِیلٍ إِنَّمَا السَّبِیلُ عَلَی الَّذِینَ یَظْلِمُونَ النَّاسَ» و قوله تعالی: «ما عَلَی الْمُحْسِنِینَ مِنْ سَبِیلٍ» الی قوله تعالی: «إِنَّمَا السَّبِیلُ عَلَی الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ وَ هُمْ أَغْنِیاءُ» و قوله تعالی: «وَ إِذا لَمْ تَأْتِهِمْ بِآیَهٍ قالُوا لَوْ لا اجْتَبَیْتَها قُلْ إِنَّما أَتَّبِعُ ما یُوحی إِلَیَّ مِنْ رَبِّی» و قوله تعالی: «فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما عَلَیْکَ الْبَلاغُ» در این آیات و امثال آنها معنی مستقیم نمی شود، مگر آن که انّما افاده حصر کند.

پس افاده حصر، تنها از انّما نیست بلکه قرینه بر آن دلالت دارد.

و بهترین جای استعمال انّما در موارد تعریض است، قوله تعالی: «إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ».

3- از ادات حصر انّما به فتح است که زمخشری و بیضاوی گفته اند: که در قوله تعالی: «قُلْ إِنَّما یُوحی إِلَیَّ أَنَّما إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ» برای قصر حکم است بر چیزی یا برای قصر چیزی است بر حکم معیّن، مانند: انّما زید قائم و انّما یقوم زید و هر دو أمر در این آیه موجود است زیرا «إِنَّما یُوحی إِلَیَّ» با فاعلش به منزله انّما یقوم زید است و «أَنَّما إِلهُکُمْ» به منزله انّما زید قائم است و فایده اجتماع دو امر برای دلالت است بر آن که رسیدن وحی به رسول اللّه مقصور است بر وحدانیّت خداوند

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 228

و اختصاص خداوند به وحدانیّت.

امّا ابن حیّان قول زمخشری را ردّ کرده، گفته است: حصر وحی بر وحدانیّت، حصر مجازی است به اعتبار مقام.

4- از ادات حصر عطف به لا یا بل است، اهل بیان آن را ذکر کرده و خلافی در آن یاد نکرده اند امّا شیخ بهاء الدین صاحب عروس الافراح گفته است:

قصری در عطف به

لا نیست فقط نفی و اثباتی هست، وقتی گفتی: زید شاعر لا کاتب، افاده نفی صفت ثالثی نمی کند و قصر در جایی صادق است که نفی جمیع صفات شود جز آن صفت ثابت امّا عطف به بل ابعد است زیرا نفی و اثبات در آن استمرار ندارد.

5- از طرق حصر، تقدیم معمول است، مانند قوله تعالی: «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ»، «لَإِلَی اللَّهِ تُحْشَرُونَ» برخی هم مخالفت کرده اند.

6- ضمیر فصل، مانند قوله تعالی: «فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِیُّ» یعنی لا غیره، و «أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» ای لا غیرهم «إِنَّ هذا لَهُوَ الْقَصَصُ الْحَقُّ» و «إِنَّ شانِئَکَ هُوَ الْأَبْتَرُ» و اهل بیان آن را در بحث «مسند الیه» برای حصر ذکر کرده اند.

سهیلی گوید: دلیل آن است که ضمیر فصل در جاهایی از قرآن آمده است که ادّعای نسبت آن معنی به غیر خدا در کار بوده است و در جایی که چنین ادّعایی نبوده، ضمیر فصل دیده نشده است؛ مثلا در قوله تعالی: «أَنَّهُ هُوَ أَضْحَکَ وَ أَبْکی» چون ادّعای اضحاک و ابکاء برای غیر هم ممکن بوده، ضمیر منفصل برای افاده حصر آمده است، امّا در قوله تعالی: «أَنَّهُ خَلَقَ الزَّوْجَیْنِ الذَّکَرَ وَ الْأُنْثی»، «وَ أَنَّ عَلَیْهِ النَّشْأَهَ الْأُخْری»، «وَ أَنَّهُ أَهْلَکَ عاداً الْأُولی» نیامده زیرا انتساب این امور جز به

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 229

خداوند ادّعا نشده است.

در عروس الافراح گوید: من دلالت حصر را از این آیه یافتم: «فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِی کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ»، زیرا اگر برای حصر نبود، آوردن انت زاید بود زیرا همیشه خداوند رقیب است و آنچه لازم به گفتن بوده آن است که جز خداوند کسی مراقب انها نیست.

دعای امیر

مؤمنان- علیه السلام- در نهج البلاغه هم از این باب است:

«اللّهمّ انت الصّاحب فی السّفر و الخلیفه فی الاهل و المال و الولد و لن یکون ذلک الّا لک لانّ المستصحب لا یکون مستخلفا و المستخلف لا یکون مستصحبا» اگر گویند:

چون افاده حصر نمی داد، امام در جمله بعدی به آن تصریح فرموده است، جواب گوییم که جمله بعدی برای تأکید است.

و همچنین آیه «لا یَسْتَوِی أَصْحابُ النَّارِ وَ أَصْحابُ الْجَنَّهِ أَصْحابُ الْجَنَّهِ هُمُ الْفائِزُونَ» زیرا آیه برای نامساوی بودن اصحاب دوزخ و بهشت است، و مطلب تمام نمی شود، مگر آن که ضمیر منفصل، افاده اختصاص بدهد.

7- تقدیم مسند الیه، چنانچه شیخ عبد القاهر گوید: تا افاده تخصیص خود دهد به خبری که فعل باشد و آن چند حالت دارد:

الف- آن که مسند الیه معرفه باشد و مسند مثبت، مانند: انا قمت و انا سعیت فی حاجتک که برای تخصیص است، در این جا اگر قصر افراد باشد مؤکّد می شود به نحو وحدی و اگر قصر قلب باشد به نحو لا غیری و مثال از قرآن: «بَلْ أَنْتُمْ بِهَدِیَّتِکُمْ تَفْرَحُونَ» زیرا ما قبل آن که «أتمدّونن بمال» است و به بل از آن اضراب شده است افاده حصر می دهد؛ یعنی لا غیرکم و مقصود حضرت سلیمان است، بنابر

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 230

آن که مقصود نفی فرح سلیمان از هدیه بلقیس باشد، نه اثبات حصر فرح ایشان در هدیه خودشان، فافهم.

و کذا قوله تعالی: «لا تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ» ای لا یعلمهم الّا نحن.

و گاهی برای تقویت و تأکید می آید نه برای تخصیص و این تقویت ثمر ندارد مگر با اقتضای حال و سیاق کلام.

ب- آن که مسند منفی باشد، مانند: انت

لا تکذب زیرا ابلغ است در نفی کذب از لا تکذب انت و در این صورت گاهی افاده تخصیص می دهد، مانند: «فَهُمْ لا یَتَساءَلُونَ».

ج- آن که مسند الیه نکره و مثبت باشد، مانند: رجل جائنی، یا از نظر جنس أی لا امرأه، یا از نظر وحدت ای لا رجلان او رجال.

د- اگر مسند الیه دنبال حرف نفی باشد افاده تخصیص می دهد، مانند: ما انا قلت هذا، ای: لم أقله و یمکن انّ غیری قاله و منه، قوله تعالی: «وَ ما أَنْتَ عَلَیْنا بِعَزِیزٍ» ای العزیز علینا رهطک لا انت و از همین جهت است که پیغمبر فرمود: «أَ رَهْطِی أَعَزُّ عَلَیْکُمْ مِنَ اللَّهِ» این است حاصل رأی جرجانی و مختصر آن.

8- از طرق تخصیص، گاهی تقدیم مسند الیه است که افاده اختصاص می دهد از آن جمله به قول زمخشری، قوله تعالی: «اللَّهُ یَبْسُطُ الرِّزْقَ»، «اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ»، «وَ اللَّهُ یَقُولُ الْحَقَّ» و شاید این قسم از امثله قسم هفتم باشد.

9- تعریف الجزءین یعنی معرفه بودن مسند و مسند الیه، مانند: المنطلق زید و مانند: الحمد للّه، به قولی.

10- مانند: جاء زید نفسه بعضی گفته اند: مفید حصر است.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 231

11- همچنین، مانند: انّ زیدا لقائم.

12- مانند آن که در جواب امّا زید قاعد او قائم که گویند: قائم یا گویند: قاعد که به همان مورد اختصاص می یابد.

13- قلب کردن بعضی حروف کلمه که به قول زمخشری در کلمه طاغوت چنان است و آن فعلوت است از مادّه طغیان که قلب شده به تقدیم لام بر عین و فلعوت شده است و در آن چند مبالغه هست: یکی تسمیه به مصدر، دیگر بنای آن

به صیغه مبالغه و نیز قلب آن، و آن مختصّ شیطان است و بر غیر شیطان اطلاق نمی شود مگر استثناء به کسانی که روی شیطان را سفید کرده اند.

پس اگر برای اختصاص نبود و معنای آن، مانند «فَاعْبُدِ اللَّهَ» بود اضراب به بل را نمی آورد.

ابو حیّان بر مدّعی اختصاص در مانند قوله تعالی: «أَ فَغَیْرَ اللَّهِ تَأْمُرُونِّی أَعْبُدُ» اعتراض کرده است و از آن جواب داده اند به این که چون هر کس غیر را با خداوند شریک سازد مانند آن است که خداوند را عبادت ننموده باشد. امر کفّار به شرک در «أَ فَغَیْرَ اللَّهِ تَأْمُرُونِّی» گویی امر است به تخصیص غیر خداوند به عبادت.

صاحب فلک الدّائر اختصاص در قوله تعالی: «کُلًّا هَدَیْنا وَ نُوحاً هَدَیْنا مِنْ قَبْلُ» را ردّ نموده و این مورد از قویترین ردود است بر عدم اختصاص در تقدیم معمول. امّا از آن جواب داده اند که دعوی اختصاص در تقدیم معمول از باب اغلبیّت است نه کلیّت.

شیخ بهاء الدّین گفته است، گاهی اختصاص و عدم اختصاص در یک آیه جمع می شود، مانند: «أَ غَیْرَ اللَّهِ تَدْعُونَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ بَلْ إِیَّاهُ تَدْعُونَ» زیرا تقدیم معمول در اوّل قطعا برای اختصاص نیست و در دوّم «بَلْ إِیَّاهُ» قطعا برای تخصیص است.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 233

شیخ تقی الدّین در اقتناص درباره فرق میان حصر و اختصاص گوید:

کلام قوم درباره آن که تقدیم معمول، افاده اختصاص می دهد مشهور است و بعضی منکر آنند، و می گویند: فقط افاده اهتمام می دهد، و سیبویه در الکتاب گفته است:

مقدّم می دارند در جایی که عنایت بیشتری دارند امّا بیانیون تقریبا اجماع دارند بر افاده اختصاص از آن، و بسیاری از مردم از کلمه اختصاص، معنی حصر را فهمیده اند و چنان نیست، بلکه اختصاص چیزی است و حصر چیز دیگر، و فضلای قوم در این مورد، لفظ حصر

را استعمال نکرده بلکه از آن، اختصاص، تعبیر نموده اند و فرق میان این دو چنان است که حصر، نفی غیر مذکور و اثبات مذکور است؛ و اختصاص، قصد کردن خاصّ است از جهت خصوصش. و برای توضیح بیشتر، اختصاص، افتعال است از خصوص و خصوص مرکّب از دو چیز است یکی عامّ مشترک میان دو چیز یا چند چیز، دیگری معنای منضمّ به آن که آن را از غیرش جدا می کند، مانند: ضرب زید که اخصّ است از ضرب مطلق، وقتی گفتی: ضربت زیدا خبر داده ای از ضرب عامّی که از تو بر شخص خاصّی واقع شده است، پس این ضربی که از آن خبر داده ای خاصّ است به علّت آنچه از ناحیه تو و زید به آن منضمّ گردیده است، و این سه معنی یعنی: مطلق ضرب و وقوع ضرب از تو و وقوع آن بر زید، گاهی هر سه مقصود متکلّمند بالسویّه و گاهی یکی از آنها بر باقی، رجحان دارد و آن را با ابتدا کردن به آن در کلام نشان می دهد زیرا ابتدا به چیزی نشانه اهتمام به آن است و همان است که در غرض متکلّم ارجح است، وقتی گفتی: زیدا ضربته معلوم می شود که اختصاص وقوع ضرب بر زید مقصود است و شک نیست که هر مرکّبی از خاصّ و عامّ دو جهت دارد که گاهی از جهت عمومش قصد می شود

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 234

و گاهی از جهت خصوصش، و قسم دوّم اختصاص نامیده می شود و همان است که در نظر متکلّم اهمّ است و قصدش افاده آن است بدون آن که نفیا و اثباتا متعرّض غیر آن

شده باشد امّا در حصر معنی زایدی بر این هست و آن نفی ما عدای آن است. و در «إِیَّاکَ نَعْبُدُ» افاده حصر از تقدیم معمول نیست بلکه از آن جهت است که می دانیم قایلهای آن جز خدا را عبادت نمی کنند و از این جهت است که در باقی آیات افاده حصر نیست زیرا در قوله تعالی: «أَ فَغَیْرَ دِینِ اللَّهِ یَبْغُونَ» قرار دادن آن به معنای ما یبغون غیر دین اللّه با وجود دخول همزه استفهام انکاری بر آن لازم می دارد که منکر حصر باشد نه مجرّد «بغیهم غیر دین اللّه» درحالی که مراد چنان نیست و همچنین است قوله تعالی: «آلِهَهً دُونَ اللَّهِ تُرِیدُونَ» منکر در این جا اراده ایشان آلهه من دون اللّه است بدون افاده حصر.

زمخشری گوید: در قوله تعالی: «وَ بِالْآخِرَهِ هُمْ یُوقِنُونَ» در تقدیم آخرت و بنا یوقنون بر هم تعریض است به اهل کتاب و عقاید ایشان درباره آخرت به خلاف آنچه که هست و این که قول ایشان درباره آخرت از روی یقین نیست و یقین مال کسانی که «یُؤْمِنُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ». و این گفته زمخشری بسیار جالب است امّا بعضی بر آن اعتراض کرده و گفته اند: تقدیم آخره افاده می دهد که ایقان ایشان مقصور است بر اینکه ایقان به آخرت است نه به غیر آن امّا این اعتراض مبنی است بر آنکه تقدیم معمول، افاده حصر می دهد و چنین نیست معترض آنگاه گوید: تقدیم هم افاده می دهد که این قصر، مختصّ به ایشان است، پس ایمان غیر ایشان به آخرت ایمان به غیر آخرت واقعی است مانند آن که می گفتند: «لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا

أَیَّاماً مَعْدُودَهً» امّا این رأی هم مبنی بر همان استمرار ذهنی است درباره افاده تقدیم معمول. و محصول

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 235

گفتار ایشان این است که مسلمین ایقان ندارند مگر به آخرت، و اهل کتاب ایقان دارند به آخرت و به غیر آن، و معلوم است که این رأی، الجایی است از فهمی حقیر.

و خلاصه مطلب آن است که حصر بر سه گونه است:

اوّل- حصر به ما و الّا مانند: ما قام الّا زید که صراحت دارد در نفی قیام از غیر زید و اقتضا دارد اثبات قیام را برای زید، بعضی گویند: به منطوق و بعضی گویند:

به مفهوم، و این دوّمی صحیح است و اقوی المفاهیم است زیرا الّا موضوع است برای استثنا و استثنا اخراج است پس دلالت الّا بر اخراج به منطوق است امّا اخراج از عدم القیام عین قیام نیست بلکه گاهی مستلزم آن است، و به همین جهت ترجیح دادیم که اثبات قیام برای زید را از مفهوم بدانیم.

دوّم- حصر به انّما و آن نزدیک به قسم اوّل است و هر چند جانب اثبات در آن اظهر است آنگاه که گویی: انّما قام زید اثبات قیام زید به منطوق کرده ای و نفی قیام از غیر به مفهوم.

سوّم- حصری که گاهی از تقدیم معمول افاده می شود و بر فرض تسلیم به آن و مانند دو حصر اوّلی نمی باشد بلکه آن در حکم دو جمله است یکی از آنها آن است که حکم نفیا یا اثباتا با آن صادر شده است و آن منطوق است، دیگری آن است که از تقدیم فهمیده می شود؛ و حصر، اقتضای نفی منطوق را دارد فقط

بی آنچه مفهوم بر آن دلالت دارد زیرا مفهوم، مفهوم ندارد.

وقتی گفتی: انا لا اکرم الّا ایّاک افاده تعریض می دهد به اینکه: غیر از تو غیر او را اکرام می کند، امّا لازم نمی آید که تو غیر او را اکرام نمی کنی.

در قوله تعالی: «الزَّانِی لا یَنْکِحُ إِلَّا زانِیَهً أَوْ مُشْرِکَهً» افاده می دهد که عفیف،

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 236

غیر زانیه را نکاح می کند، امّا از اینکه زانیه را نکاح می کند ساکت است و بعد از آن خداوند می گوید: «وَ الزَّانِیَهُ لا یَنْکِحُها إِلَّا زانٍ أَوْ مُشْرِکٌ» که در آن بیان می شود آنچه در ما قبل مسکوت مانده بود، پس اگر گفته می شد و بالآخره یوقنون بدون ضمیر هم به منطوقش افاده می داد ایقان متّقین را، و به مفهومش پیش کسانی که گمان می کردند که ایشان لا یوقنون بغیرها، امّا مقصود چنان نیست بلکه مقصود بالذّات افاده قوّت ایقان ایشان است به آخرت تا آن جا که گویی غیر ایشان در حکم معدوم الایمان اند، و این حصری مجازی است و به پایه قول یوقنون بالآخره لا بغیرها نمی رسد، دقّت کن مبادا که آن را به لا یوقنون الّا بالآخره تقدیر کنی. وقتی این را دانستی بدان که تقدیم ضمیر هم افاده می دهد که غیر متّقین چنین نیستند و اگر تقدیر آن را چنان کنیم که لا یوقنون الّا بالآخره مفهوم مسلّط بر ذهن افاده انّ غیرهم یوقنون بغیرها می شود همچنان که معترض گمان برده و مفهوم مقصود که لا یوقنون الّا بالآخره است از نظر دور شده و طرح می گردد و شک نیست که مراد متکلّم این نیست بلکه مراد، افهام این است که: انّ غیرهم لا یوقنون بالآخره. و

به همین جهت بر حفظ مقصود مهمّ که اثبات ایقان است کاملا مواظبت می کنیم که مفهوم بر آن مسلّط شود و بدانیم که مفهوم، بر حصر مسلّط نمی شود زیرا حصر، مانند ما و الّا بر آن دلالت ندارد بلکه دلالتش بر حصر به مفهومی است که مستفاد از منطوق است و هیچ کدام به دیگری مقیّد نیست تا بگویی مفهوم نفی ایمان محصور را افاده داده است بلکه افاده نفی ایقان مطلق از غیر داده است و این همه که گفتیم مبتنی بر قبول حصر بود درحالی که ما آن را نفی می کنیم و می گوییم افاده حصر نیست بلکه اختصاص است.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 237

الی قوله «وَ أْتُونِی بِأَهْلِکُمْ أَجْمَعِینَ».

دوّم- ایجاز تقدیر، و آن چنان است که معنائی زاید بر منطوق نتوان از آن دریافت کرد، و آن را ایجاز تضییق نیز گویند، قوله تعالی: «فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَهٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهی فَلَهُ ما سَلَفَ» ای خطایاه غفرت فهی له لا علیه.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 238

سوّم- ایجاز جامع، و آن چنان است که لفظ محتوی معانی گوناگونی باشد، مانند قوله تعالی: «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبی» زیرا عدل همان صراط مستقیم میانه بین دو طرف افراط و تفریط است که در اعتقاد و اخلاق و اعمال عبادی هست. و احسان، اخلاص است در واجبات عبودیّت زیرا در حدیث آمده است: «ان تعبد اللّه کانّک تراه» با نیّت خالص، خضوع جوارح و خشوع قلب در حدّی میان خوف و رجا. و همچنین الی آخره.

و در باب ایجاز، تفصیلات بسیار هست و کتابهای جداگانه بی شمار.

اینک برای نمونه یکی از امثال مورد را ذکر می کنیم تا معلوم گردد ارزش ایجاز که رکن اعظم فصاحت است در قرآن مجید به حدّ اعجاز است در آیه: «وَ لَکُمْ فِی الْقِصاصِ حَیاهٌ» اگر گفته شده یا اگر گویند می توان مانند آن را آورد، مانند:

«القتل انفی للقتل»، با اندکی تأمّل معلوم می شود که جمله قرآنی بیش از بیست امتیاز بر آن دارد:

1- حروف آن کمتر است؛ قرآنی، ده حرف است؛ و دیگری، چهارده حرف.

2- نفی قتل، همه جا مستلزم حیات نیست، مانند نفی قتل قاتل درحالی که قصاص در همه جا مستلزم حیات جامعه است.

3- تنکیر حیات، افاده تعظیم می کند و دلالت می کند بر این که این گونه حیات است که مستلزم

بقای جامعه است.

4- آیه خالی از تکرار و افصح است.

5- در آیه صنعت طباق از تقابل حیات و قصاص هست.

6- تأکید غریب به قرار دادن ضدّ در جای ضدّ خود، قصاص خود حیات

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 239

است زیرا اثر آن، حیات جامعه است.

7- در مثال مذکور، تتابع سکون و حرکت آن را ثقیل می کند درحالی که ادای آیه بسیار سهل است.

8- در ساختمان لفظی مثال، در نظر اوّل تناقضی به چشم می خورد، ثبوت قتل و نفی قتل.

9- آیه از قلقله قافها که سبب سنگینی و بشاعت تلفّظ است فارغ است.

10- قرآن از کلمه قتل که زننده است سالم است.

11- آیه مبنی بر اثبات است و مثال بر نفی، و اثبات اشرف است.

12- مثال فهمیده نمی شود مگر بعد از فهم مفهوم قرآن، زیرا تا کسی نداند که برخی از افراد قتل، مانند قصاص در حکم زندگی است، و از آن جهت می تواند انفی للقتل باشد، آن را درک نمی کند، امّا فهم قرآن و مراد از آن متبادر است.

13- لفظ قصاص، در آیه کلّیت دارد و شامل موارد ضرب، جرح، قتل و امثال آن است، امّا مثال چنان نیست.

همچنین در آیه مبارکه «وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً لِتَسْکُنُوا إِلَیْها» که در ذیل «لِتَسْکُنُوا إِلَیْها» تمام وسایل رفاه و آسایش به حدّ کفایت مباح و آبرومندی در زندگانی داخلی مندرج است و تاکنون همه نویسندگان فلسفی و اجتماعی نتوانسته اند به این ایجاز و رسایی سود همسر داشتن را بیان کنند.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 240

باشد، و این همان ایجاز قصر است.

امّا ابن ابی الاصبع گفته: فرق میان اشاره و ایجاز قصر این است که دلالت ایجاز، مطابقی است؛ و دلالت اشاره، تضمّنی یا التزامی است.

آن است.

7- حفظ از ذکر برای تشریف مقام، مانند: قول موسی در جواب فرعون که «وَ ما رَبُّ الْعالَمِینَ قالَ رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» در سه مورد، و در حقیقت این همان مورد پنجم است و گاهی هم حذف از نظر تحقیر است، مانند: «صُمٌّ بُکْمٌ» ای هم صمّ بکم.

8- افاده عموم مصادیق، مانند: «إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ» ای: ایّاک نستعین فی کلّ ما نحتاج الیه، «وَ اللَّهُ یَدْعُوا إِلی دارِ السَّلامِ» ای: یدعو کل واحد.

9- رعایت فواصل، مانند: «ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَ ما قَلی» ای ما قلاک.

10- قصد بیان پس از ابهام، همچنان که در فعل مشیّت، قوله تعالی: «فَلَوْ شاءَ لَهَداکُمْ أَجْمَعِینَ» که از جواب «لهدیکم» معلوم است که مورد مشیّت، هدایت مشروط در حقّ ایشان است.

ابن جنّی، حذف در کلام را شجاعت عربی خوانده است، شاید نمی دانست

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 242

که احکام بیانی در همه ألسنه اطّراد دارد، و بایستی آن را شجاعت ادبی می خواند.

بر تعیین مورد دارد، مانند: «وَ جاءَ رَبُّکَ» ای امر ربّک زیرا عقل، آمد و شد را درباره خداوند محال می داند پس دلالت می کند بر این که آینده امر اوست.

گاهی هم تعیین مورد به واسطه عادت است، مانند قوله تعالی: «فَذلِکُنَّ الَّذِی لُمْتُنَّنِی فِیهِ» در این جا عقل دالّ بر حذف است زیرا ظرف بودن یوسف برای لو درست نیست؛ و عادت، مورد را تعیین می کند که حبّ شدید است، أی: لمتنّنی فی حبّه، گاهی هم دالّ بر حذف تصریح به آن است در موضع دیگر و این دلالت أقوی است، مانند: «هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ یَأْتِیَهُمُ اللَّهُ» أی امره به دلیل «أَوْ یَأْتِیَ أَمْرُ رَبِّکَ»، و مانند «رَسُولٌ مِنَ اللَّهِ»، و «رَسُولٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ».

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 243

دیگر از دلالتها، عرف و عادت است که عقل مانع نیست از اجرای لفظ بر ظاهرش بدون آن که حذفی در کار باشد، مانند قوله تعالی: «لَوْ نَعْلَمُ قِتالًا لَاتَّبَعْناکُمْ» ای مکان القتال، و مراد مکان صالح برای قتال است.

و از دلالتها، شروع در فعل است، مانند: «بِسْمِ اللَّهِ» که در آن تقدیر می شود چیزی که تسمیه آغاز آن است، مانند: شرعت باسم اللّه فی البناء، اکلت باسم اللّه من الطّعام و امثال آنها و قوله تعالی: «وَ قالَ ارْکَبُوا فِیها بِسْمِ اللَّهِ مَجْراها وَ مُرْساها» که مذکور است.

و از دلالتها، صناعت نحویّه است، مانند: «لا أُقْسِمُ» تقدیرش: لانا اقسم، می باشد و در «تَاللَّهِ تَفْتَؤُا تَذْکُرُ یُوسُفَ» تقدیرش لا تفتؤ است زیرا اگر جواب مثبت بود بایستی به آن لام و نون تأکید داده شود، مانند: «وَ تَاللَّهِ لَأَکِیدَنَّ أَصْنامَکُمْ».

گاهی هم صناعت ایجاب حذف می کند مانند:

«لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ» ای لا اله موجود الّا اللّه.

شرط دوّم- در ایجاز آن است که محذوف مانند جزء نباشد و به همین جهت است که فاعل یا نایب فاعل حذف نمی شود و همچنین اسم کان و اخواتش.

شرط سوّم- آنکه مؤکّد نباشد، زیرا حذف، منافی تأکید است، حذف مبنی بر اختصار، و تأکید مبنی بر اطناب است و به همین جهت در «إِنْ هذانِ لَساحِرانِ» تقدیر آن، هذان ساحران درست نیست.

شرط چهارم- آنکه حذف، به اختصار مختصر، منجر نشود و به همین جهت اسم فعل مختصر نمی شود، چون خود، مختصر فعل است.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 244

شرط پنجم- آنکه محذوف عامل ضعیفی نباشد امّا جاهایی که عامل قوی است و حذف آن بسیار رایج است چنانچه قبلا گفتیم جایز است.

شرط ششم- آنکه محذوف عوض چیزی نباشد و به همین جهت ابن مالک گفته است که: حرف ندا، عوض فعل ادعو نیست زیرا عرب حذف آن را اجازه داده است.

شرط هفتم- آنکه حذف آن باعث نشود که ملزم به تقدیر عاملی قوی شویم و از این جهت بر قراءت «وَ کُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنی» قیاس نمی شود که و کلّا من الفریقین باشد.

آن تقدیر خلقهم اللّه اولی است از تقدیر اللّه خلقهم زیرا مشابه آن در جای دیگر هست، قوله تعالی: «خَلَقَهُنَّ الْعَزِیزُ الْعَلِیمُ».

قاعده: اگر امر دایر مدار آن بود که مقدّر محذوف مذکور، اوّل باشد یا دوم، دوم باشد اولی است و به همین جهت است که نون محذوف در «اتحاجّونّی» نون وقایه باشد اولی است تا نون رفع (نون جمع)، زیرا نون وقایه دوّم است و ملصق است به یاء متکلّم و در «نارا تلظّی» محذوف، تاء دوّم است (تاء باب تفعّل)، نه تاء مضارعت، و در «وَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَحَقُّ أَنْ یُرْضُوهُ» محذوف، خبر ثانی است (و رسوله) نه اوّل (و اللّه).

و در مانند: «الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ» محذوف، مضاف به دوّم است؛ یعنی

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 246

الحجّ حجّ اشهر، نه أشهر الحجّ. امّا گاهی هم واجب می شود که محذوف، اوّل باشد، مانند قوله تعالی: «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ» در قراءت کسی که ملئکته را به رفع می خواند زیرا خبر «یصلّون» به دوّم اختصاص می یابد چون به صیغه جمع آمده است؛ گاهی هم واجب است تقدیر حذف برای دوّم نه اوّلی فقط، مانند قوله تعالی: «أَنَّ اللَّهَ بَرِی ءٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَ رَسُولُهُ» و تقدیر چنان است: و رسوله بری ء أیضا.

عَلَیْنا رَبُّکَ» به ترخیم در یا مالک لیقض علینا ربّک و همچنین در قراءت «لکِنَّا هُوَ اللَّهُ» به جای لکن انا.

2- اکتفا، در آن جا که مقام اقتضای ذکر دو چیز داشته باشد که میانشان ملازمه باشد، آنگاه به ذکر یکی از آنها اکتفا شود به جهت نکته ای و غالبا مختص ارتباطات عطفی است، مانند: «سَرابِیلَ تَقِیکُمُ الْحَرَّ» أی و البرد و اختصاص به حرّ از جهت وجود حرّ شدید در مناطق عرب است و خطاب به ایشان است. از امثال این قسم است «بِیَدِکَ الْخَیْرُ» أی و الشّر، امّا از نظر ادب اضافه شرّ و ذکر آن مناسب

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 247

نیست و همچنین است «یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ» أی و الشّهاده، امّا در لزوم این تقدیر، تردید هست زیرا آنچه مورد توجّه است ایمان به غیب است.

لا یَسْمَعُ» التقدیر و مثل الانبیاء و الکفّار کمثل الّذی ینعق، و الّذی ینعق به از قسمت اوّل الانبیاء حذف شد و ینعق بر آن دلالت می کند، و از قسمت دوّم الّذی ینعق به حذف شد زیرا «الَّذِینَ کَفَرُوا» بر آن دلالت می کند.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 248

قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ» أی من قبل الغلب و من بعده.

حذف مبتدا در جواب استفهام بسیار است، مانند: «وَ ما أَدْراکَ ما هِیَهْ نارٌ حامِیَهٌ» أی هی نار، و بعد از فاء جواب، مانند: «مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفْسِهِ» أی فعمله

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 249

لنفسه، و پس از قول، مانند: «قالُوا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ»، «قالُوا أَضْغاثُ أَحْلامٍ».

و بعد از آن که خبر در معنی، صفتی برای مبتدا باشد، مانند: «التَّائِبُونَ الْعابِدُونَ» ای هم التّائبون العابدون و در جز این موارد، مانند: «لا یَغُرَّنَّکَ تَقَلُّبُ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی الْبِلادِ مَتاعٌ قَلِیلٌ» ای هی متاع قلیل.

و در جایی که نعت، مقطوع الرّفع باشد حذف خبر واجب است، مانند:

«أُکُلُها دائِمٌ وَ ظِلُّها» ای و ظلّها دائم و در «فَصَبْرٌ جَمِیلٌ» محتمل الامرین است ای صبر جمیل اجمل یا فامری صبر جمیل، یا آن جا که حذف موصوف، واجب باشد، مانند: «وَ عِنْدَهُمْ قاصِراتُ الطَّرْفِ» ای حور، یا حذف صفت مانند: «یَأْخُذُ کُلَّ سَفِینَهٍ غَصْباً» ای سفینه صالحه، و حذف معطوف علیه مانند: «أَنِ اضْرِبْ بِعَصاکَ الْبَحْرَ فَانْفَلَقَ» أی فضرب فانفلق.

هرجا واو عطف بر لام تعلیل داخل شود در آن دو وجه هست:

یکی آن که برای تعلیل باشد که معلّل آن محذوف باشد، مانند: «وَ لِیُبْلِیَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْهُ بَلاءً حَسَناً» معناه و للاحسان الی المؤمنین فعل ذلک. دیگر آن که معطوف باشد بر علّت مضمر دیگر، تا صحّت عطف معلوم گردد ای فعل ذلک لیذیق الکافرین بأسه و لیبلی المؤمنین.

و حذف معطوف و عاطف هر دو، مانند: «لا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ» أی: و من أنفق بعده؛ بیدک الخیر، أی و الشرّ.

و حذف مبدل منه، مانند: «وَ لا

تَقُولُوا لِما تَصِفُ أَلْسِنَتُکُمُ الْکَذِبَ» ای لما تصفه، و الکذب بدل من الهاء.

و حذف فاعل و آن جایز نیست مگر در فاعل مصدر، مانند: «لا یَسْأَمُ الْإِنْسانُ

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 250

مِنْ دُعاءِ الْخَیْرِ» أی دعائه الخیر امّا کسائی آن را مطلقا جایز می داند «حَتَّی تَوارَتْ بِالْحِجابِ» أی الشمس.

و حذف مفعول و آن در مفاعیل مشیّت و اراده، بسیار است، و در غیر آنها مانند: «إِنَّ الَّذِینَ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ» أی الها، «کَلَّا سَوْفَ تَعْلَمُونَ» أی عاقبه أمرکم.

و حذف حال که بسیار است اگر از باب قول باشد، مانند: «یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ سَلامٌ عَلَیْکُمْ» أی قائلین: سلام علیکم.

و حذف منادی، مانند: «یا لیت» یعنی: یا قوم.

و حذف عاید در چهار جا:

1- صله، مانند: «أَ هذَا الَّذِی بَعَثَ اللَّهُ رَسُولًا» أی بعثه اللّه.

2- حذف صفت، مانند: «وَ اتَّقُوا یَوْماً لا تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ» أی فیه.

3- حذف خبر، مانند: «وَ کُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنی» أی وعده اللّه.

4- حذف حال مخصوص به نعم، «فَنِعْمَ الْقادِرُونَ» أی نحن، «وَ لَنِعْمَ دارُ الْمُتَّقِینَ» أی الجنّه.

و حذف موصول، مانند: «آمَنَّا بِالَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْنا وَ أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ» ای بالّذی انزل الیکم زیرا آنچه بر ما نازل شده غیر از آن چیزی است که بر ما قبل ما نازل شده است و به همین جهت در قوله تعالی: «قُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْنا وَ ما أُنْزِلَ إِلی إِبْراهِیمَ».

رَبُّکُمْ قالُوا خَیْراً» أی انزل.

و حذف فعل مشتقّ از قول، بسیار است، مانند: «وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْراهِیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَ إِسْماعِیلُ رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنَّا» ای یقولان ربّنا تقبّل منّا و در غیر آن، مانند:

«وَ الَّذِینَ تَبَوَّؤُا الدَّارَ وَ الْإِیمانَ» أی و الفوا الایمان.

لا نافیه که در جواب قسم بسیار است اگر منفی، مضارع باشد قوله تعالی: «تَاللَّهِ تَفْتَؤُا تَذْکُرُ» ای لا تفتؤ، و در غیر آن، قوله تعالی: «وَ عَلَی الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ» ای لا یطیقونه، «وَ أَلْقی فِی الْأَرْضِ رَواسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ» ای لا تمید.

حذف لام توطئه، قوله تعالی: «وَ إِنْ لَمْ یَنْتَهُوا عَمَّا یَقُولُونَ لَیَمَسَّنَّ» ای و لان لم، «وَ إِنْ أَطَعْتُمُوهُمْ إِنَّکُمْ لَمُشْرِکُونَ» ای و لئن اطعتموهم.

حذف لام امر، قوله تعالی: «قُلْ لِعِبادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا یُقِیمُوا الصَّلاهَ» أی لیقیموا، حذف لام لقد که در مورد تطویل کلام، مستحسن است، قوله تعالی: «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاها وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها».

حذف نون تأکید، قوله تعالی: «أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ» که در قراءتی «نشرحن» آمده است.

حذف نون جمع، قوله تعالی: «وَ ما هُمْ بِضارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ» در قراءت:

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 253

«بضارّی به».

حذف تنوین که قراءت «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» از آن است و همچنین «وَ لَا اللَّیْلُ سابِقُ النَّهارِ» به تنوین «سابق» و فتح «النهار».

حذف حرکت اعراب، قوله تعالی به قراءت: «فَتُوبُوا إِلی بارِئِکُمْ» به سکون همزه، و «یَأْمُرُکُمْ» به سکون راء، و «بُعُولَتُهُنَّ» به سکون نون و همچنین «أَوْ یَعْفُوَا الَّذِی»، «فَأُوارِیَ سَوْأَهَ أَخِی»، «ما بَقِیَ مِنَ الرِّبا».

مقدار، مسافت و قربه و یکی از خبر آن، که مثل باشد.

حذف دو مفعول باب ظنّ، قوله تعالی: «أَیْنَ شُرَکائِیَ الَّذِینَ کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ»، ای تزعمونهم شرکائی.

حذف جارّ و مجرور، قوله تعالی: «خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً» ای خلطوا عملا صالحا بسیّئ و آخر سیّئا بصالح.

حذف حرف شرط با فعلش که بعد از طلب بسیار است، قوله تعالی:

«فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ» ای ان اتبعتمونی یحببکم اللّه، «قُلْ لِعِبادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 254

یُقِیمُوا الصَّلاهَ» ای ان قلت لهم یقیموا.

تأکید شرط، قد، سین، سوف، و دو نون در تأکید فعلیّه، و لا تبرئه، لن و لمّا در تأکید نفی.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 256

و تأکید در جایی سزاوار است که مخاطب، منکر یا متردّد باشد و درجات تأکید وابسته به درجات تردید و انکار است، مانند قول خداوند از قول رسل عیسی:

«إِنَّا إِلَیْکُمْ مُرْسَلُونَ» در بار اوّل، و قوله تعالی: «رَبُّنا یَعْلَمُ إِنَّا إِلَیْکُمْ لَمُرْسَلُونَ»، در بار دوم، که در اوّل تأکید به انّ و جمله اسمیّه است و در دوّم به قسم لام و اسمیّه بودن جمله.

گاهی هم بدون انکار منکر، تأکید می آید از جهت جاری نبودن جمله در مجرای اقرار.

گاهی با بودن انکار، تأکید نمی آید، زیرا ادلّه ظاهری موجود هست که اگر رجوع شود، از انکار رجوع خواهد کرد.

مثال تأکید با وجود عدم انکار «ثُمَّ إِنَّکُمْ بَعْدَ ذلِکَ لَمَیِّتُونَ» زیرا مخاطبین را نازل منزله منکرین قرار داده است به علت کثرت ذهول ایشان از موت، امّا در قوله تعالی: «ثُمَّ إِنَّکُمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ تُبْعَثُونَ» تأکید کمتر است با آن که انکار بیشتر است، از آن جهت که اگر رجوع به ادلّه کنند، انکار ایشان رفع خواهد شد.

گاهی تأکید به انّ می شود برای طالبی که از امارات، خبر را فی الجمله دانسته است، مانند قوله تعالی خطابا لنوح: «وَ لا تُخاطِبْنِی فِی الَّذِینَ ظَلَمُوا إِنَّهُمْ مُغْرَقُونَ» زیرا نوح بویی از خبر برده امّا در حتمی بودن آن مردّد است، همچنین در قوله تعالی: «یا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ إِنَّ زَلْزَلَهَ السَّاعَهِ شَیْ ءٌ عَظِیمٌ» و قوله تعالی:

«وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَهٌ بِالسُّوءِ».

گاهی تأکید به قصد ترغیب است، کقوله تعالی: «فَتابَ عَلَیْهِ إِنَّهُ

هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ».

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 257

دوّم از انواع اطناب به زیاده، دخول حروف زایده است:

ابن جنّی گفته است: هر حرف زایدی در کلام عرب قائم مقام اعاده جمله است، حروف زایده، افاده معنی خاصی می دهد که کلام از آن بی نیاز نیست و این مطلب را اهل ذوق درک می کنند.

در مورد افعال زایده گویند: کان و اصبح است، مانند قوله تعالی: «کَیْفَ نُکَلِّمُ مَنْ کانَ فِی الْمَهْدِ صَبِیًّا»، «فَأَصْبَحُوا خاسِرِینَ» امّا با دقّت معلوم می شود کلام از «أصبحوا» بی نیاز نیست و معنای خاصّی را می رساند که وقتی که عادتا باید انتظار فرج، یسر و تسلّی داشت به ایشان خسران میرسد.

امّا زیادت اسم، خیلی نادر است و بعضی قوله تعالی: «آمَنُوا بِمِثْلِ ما آمَنْتُمْ» را از آن باب شمرده اند.

نوع سوم از اطناب به زیاده، تأکید صناعی است، و آن بر چهار قسم است:

اوّل- تأکید معنوی به لفظ کلّ، اجمع، کلّا و کلنّا، مانند: «فَسَجَدَ الْمَلائِکَهُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ» و فایده آن، رفع توهّم مجاز و رفع توهّم عدم شمول است.

دوّم- تکرار لفظ اوّل است به مرادفش، مانند: «ضَیِّقاً حَرَجاً»، «غَرابِیبُ سُودٌ» و همچنین تکرار لفظ اوّل به همان لفظ، و آن یا در اسم است مانند: «قَوارِیرَا قَوارِیرَا مِنْ فِضَّهٍ»، «دَکًّا دَکًّا»، «وَ الْمَلَکُ صَفًّا صَفًّا» و این دوّمی ممکن است برای تأکید نباشد و مراد از آن مستقل باشد؛ و یا در فعل، مانند: «فَمَهِّلِ الْکافِرِینَ أَمْهِلْهُمْ رُوَیْداً» یا در اسم فعل، مانند: «هَیْهاتَ هَیْهاتَ لِما تُوعَدُونَ» و یا در حرف، مانند:

«فَفِی الْجَنَّهِ خالِدِینَ فِیها» یا در جمله، مانند: «فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً» و از این نوع است تأکید ضمیر منفصل

به ضمیر متّصل، مانند: «اسْکُنْ أَنْتَ

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 258

وَ زَوْجُکَ الْجَنَّهَ» و تأکید ضمیر منفصل به مثل خودش، مانند: «وَ هُمْ بِالْآخِرَهِ هُمْ کافِرُونَ».

سوّم از اقسام تأکید صناعی، تأکید فعل است به مصدرش، کقوله تعالی:

«وَ کَلَّمَ اللَّهُ مُوسی تَکْلِیماً» و از این جاست که برخی از اهل سنّت بر معتزله ایراد کرده اند که مراد از تکلیم، تکلیم حقیقی است زیرا فعل، به مصدر مؤکّد شده است.

گاهی این تأکید به صورت اضافه وصف است، کقوله تعالی: «اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ».

گاهی مؤکّد است به مصدر فعل دیگر، یا اسم عینی که نایب مناب مصدر است، کقوله تعالی: «وَ تَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلًا»، «أَنْبَتَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ نَباتاً».

چهارم از اقسام تأکید صناعی، حال مؤکّده است، قوله تعالی: «وَ یَوْمَ أُبْعَثُ حَیًّا»، «وَ لا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ».

نوع چهارم از انواع اطناب به زیاده، تکریر است و آن أبلغ از تأکید است و از محاسن فصاحت است، و قواعدی دارد:

از آن جمله، تقریر است مانند تکرار قصص که خداوند فرمود: «وَ صَرَّفْنا فِیهِ مِنَ الْوَعِیدِ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ أَوْ یُحْدِثُ لَهُمْ ذِکْراً».

از آن جمله، ازدیاد تنبیه است تا نفی تهمت کند، کقوله تعالی: «وَ قالَ الَّذِی آمَنَ یا قَوْمِ اتَّبِعُونِ أَهْدِکُمْ سَبِیلَ الرَّشادِ یا قَوْمِ إِنَّما هذِهِ الْحَیاهُ الدُّنْیا مَتاعٌ» که ندا در آن تکرار شده است.

از آن جمله در جایی که کلام به درازا کشیده برای یادآوری مطلب است، قوله تعالی: «ثُمَّ إِنَّ رَبَّکَ لِلَّذِینَ عَمِلُوا السُّوءَ بِجَهالَهٍ ثُمَّ تابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِکَ وَ أَصْلَحُوا إِنَ

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 259

رَبَّکَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحِیمٌ»، «إِنِّی رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَباً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ رَأَیْتُهُمْ لِی ساجِدِینَ».

از آن

جمله، برای تعظیم و تهویل است، قوله تعالی: «الْحَاقَّهُ مَا الْحَاقَّهُ»، «الْقارِعَهُ مَا الْقارِعَهُ».

گاهی تکریر را تردید می نامند چون در هربار، متعلّق آن با بار دیگر فرق می کند، مانند تکرار: «فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ»، «وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ» و چون هر یک از آنها با لحاظ متعلّقشان، معنایی جداگانه دارد می توان این قسم را تکرار، به حساب نیاورد.

قول قلبی و قوله تعالی: «وَ یَقُولُونَ فِی أَنْفُسِهِمْ».

فایده: در این مورد صفت عامّه قبل از صفت خاصّه نمی آید، نباید گفت:

رجل فصیح متکلّم، بلکه باید گفت: رجل متکلّم فصیح.

قاعده: اگر صفت بعد از متضایفین واقع شد که اوّل از آنها عدد بود جایز است اجرای آن، بر مضاف و مضاف الیه، مثال اوّل: «سَبْعَ سَماواتٍ طِباقاً» و دوّم:

«سَبْعَ بَقَراتٍ سِمانٍ».

قاعده: اگر صفات متعدّد ذکر شود پس اگر معانی صفات، دور از هم باشند بهتر آن است که حرف عطف دیگر ذکر شود، قوله تعالی: «هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ» و اگر معانی به هم نزدیک باشند بهتر ترک آن است قوله تعالی:

«وَ لا تُطِعْ کُلَّ حَلَّافٍ مَهِینٍ هَمَّازٍ مَشَّاءٍ بِنَمِیمٍ مَنَّاعٍ لِلْخَیْرِ مُعْتَدٍ أَثِیمٍ عُتُلٍّ بَعْدَ ذلِکَ زَنِیمٍ» امّا می بینیم که در این جا بعضی از معانی صفات از هم دورند.

فایده: قطع جملات نعتی، اگر در مقام مدح یا ذمّ باشد بهتر است از وصل و عطف آنها، زیرا یک نوع تنوّع و تفنّن در کلام است که اگر متّحد باشند، آن مقصود

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 261

حاصل نمی شود، مثال از مدح قوله تعالی: «وَ الْمُؤْمِنُونَ یُؤْمِنُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ وَ الْمُقِیمِینَ الصَّلاهَ وَ الْمُؤْتُونَ الزَّکاهَ» و در مقام ذمّ «وَ امْرَأَتُهُ حَمَّالَهَ الْحَطَبِ».

ششم از انواع اطناب به زیاده، بدل است؛ ابن هشام در قطر النّدی بدل را چنین تعریف کرده است:

البدل تابع مقصود بالحکم بلا واسطه، تابع جنس است و شامل همه توابع است. مقصود بالحکم، نعت، تأکید و عطف بیان را خارج می کند زیرا آنها مکمّل متبوعند که مقصود بالحکم است و بلاواسطه عطف نسق

را خارج می کند، و به هر حال مقصود از بدل، ایضاح و بیان و تأکید است.

و بدل، بر سه قسم است:

اوّل- بدل کل، که دلالتش مطابقی است، قوله تعالی: «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ».

دوّم- بدل بعض از کلّ، که دلالتش تضمّنی است، قوله تعالی: «وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا».

سوّم- بدل اشتمال، که دلالتش التزامی است، قوله تعالی: «وَ ما أَنْسانِیهُ إِلَّا الشَّیْطانُ أَنْ أَذْکُرَهُ»، «یَسْئَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ فِیهِ قُلْ قِتالٌ فِیهِ کَبِیرٌ».

بعضی بدل کلّ از بعض را هم شمرده اند. و در قرآن یک مثال دارد، قوله تعالی: «یَدْخُلُونَ الْجَنَّهَ وَ لا یُظْلَمُونَ شَیْئاً جَنَّاتِ عَدْنٍ» زیرا جنّات متعدّد است.

گاهی بدل فقط تأکید است نه بیان، قوله تعالی: «وَ إِنَّکَ لَتَهْدِی إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ صِراطِ اللَّهِ الَّذِی».

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 262

هفتم از انواع اطناب به زیاده، عطف بیان است و آن در ایضاح مانند بدل می باشد.

امّا وجه افتراق به قول ابن کیسان آن است که بدل خودش مقصود است گویی آن را در موضع مبدل منه قرار داده اند، امّا عطف بیان و متبوع آن هر یک جداگانه مقصودند، مثال قوله تعالی: «فِیهِ آیاتٌ بَیِّناتٌ مَقامُ إِبْراهِیمَ»، «مِنْ شَجَرَهٍ مُبارَکَهٍ زَیْتُونَهٍ».

گاهی برای مجرّد مدح می آید نه ایضاح، قوله تعالی: «جَعَلَ اللَّهُ الْکَعْبَهَ الْبَیْتَ الْحَرامَ» عطف بیان که «بیت الحرام» است برای مدح است نه ایضاح.

نوع هشتم از انواع اطناب به زیاده، عطف یکی از دو مترادف است بر دیگری و قصد از آن تأکید است، قوله تعالی: «إِنَّما أَشْکُوا بَثِّی وَ حُزْنِی إِلَی اللَّهِ»، «فَما وَهَنُوا لِما أَصابَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ ما ضَعُفُوا وَ مَا

اسْتَکانُوا»، «فَلا یَخافُ ظُلْماً وَ لا هَضْماً»، «لا تَری فِیها عِوَجاً وَ لا أَمْتاً»، «سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ»، «شِرْعَهً وَ مِنْهاجاً»، «لا تُبْقِی وَ لا تَذَرُ»، «إِلَّا دُعاءً وَ نِداءً»، «أَطَعْنا سادَتَنا وَ کُبَراءَنا»، «لا یَمَسُّنا فِیها نَصَبٌ وَ لا یَمَسُّنا فِیها لُغُوبٌ».

امّا مبرد، مترادف بودن را منکر است و نوع تمایزی بین دو مترادف قایل است. بعضی گفته اند: دو مترادف در غیر حال عطف معنی واحدی دارند امّا در حال عطف معنی متمایزی نزدیک به هم.

نهم از انواع اطناب به زیاده، عطف خاصّ بر عامّ است و فایده آن تنبیه بر فضل خاصّ است، قوله تعالی: «حافِظُوا عَلَی الصَّلَواتِ وَ الصَّلاهِ الْوُسْطی»، «وَ الَّذِینَ یُمَسِّکُونَ بِالْکِتابِ وَ أَقامُوا الصَّلاهَ».

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 263

اشْرَحْ لِی صَدْرِی وَ یَسِّرْ لِی أَمْرِی» که انشراح مطلوب مبهم است و «صدری» آن را بیان می کند «أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ»، «وَ قَضَیْنا إِلَیْهِ ذلِکَ الْأَمْرَ أَنَّ دابِرَ هؤُلاءِ مَقْطُوعٌ مُصْبِحِینَ».

و یکی از فواید آن، تفصیل بعد از اجمال است، قوله تعالی: «إِنَّ عِدَّهَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً» الی قوله «مِنْها أَرْبَعَهٌ حُرُمٌ» و نیز عکس آن قوله تعالی:

«ثَلاثَهِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَ سَبْعَهٍ إِذا رَجَعْتُمْ تِلْکَ عَشَرَهٌ کامِلَهٌ».

نوع دوازدهم از اطناب، تفسیر است و آن چنان است که در کلام خفایی باشد که برای رفع آن تفسیر بیاورند، قوله تعالی: «إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 264

جَزُوعاً وَ إِذا مَسَّهُ الْخَیْرُ مَنُوعاً» که تفسیر هلوع اند، «لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّهِ» که «تلقون الیهم» تفسیر اتّخاذ اولیاء است.

نوع سیزدهم از اطناب، وضع ظاهر در موضع ضمیر است برای زیادت تقریر و تمکین، قوله تعالی: «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ اللَّهُ الصَّمَدُ» که اصل هو الصمد است «إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النَّاسِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَشْکُرُونَ».

یا برای تعظیم، کقوله تعالی: «وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ یُعَلِّمُکُمُ اللَّهُ وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ»، «وَ لِباسُ التَّقْوی ذلِکَ خَیْرٌ».

یا برای اهانت و تحقیر، قوله تعالی: «أُولئِکَ حِزْبُ الشَّیْطانِ أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّیْطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ».

و برای رفع اشتباه در جایی که مرجع ضمیر مورد تردید باشد، کقوله تعالی:

«الظَّانِّینَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَیْهِمْ دائِرَهُ السَّوْءِ» زیرا اگر می گفت دائرته گمان می رفت که مرجع ضمیر اللّه است و همچنین در قوله تعالی: «فَبَدَأَ بِأَوْعِیَتِهِمْ قَبْلَ وِعاءِ أَخِیهِ ثُمَّ اسْتَخْرَجَها مِنْ وِعاءِ أَخِیهِ» که اگر می گفت من

وعائه گمان می رفت که ضمیر عاید است به اخ زیرا ضمیر «استخرجها» عاید به یوسف است.

و برای تعظیم امر، قوله تعالی: «أَ وَ لَمْ یَرَوْا کَیْفَ یُبْدِئُ اللَّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ إِنَّ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیرٌ» «قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ».

و برای ایجاد رعب در مخاطب، قوله تعالی: «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلی أَهْلِها»، «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ».

و برای قصد تقویت دواعی در امور، قوله تعالی: «فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ».

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 265

و برای لذّت جویی از ذکر آن، قوله تعالی: «وَ أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّهِ حَیْثُ نَشاءُ» و نگفت منها و به همین جهت از ذکر ارض به جنّت عدول کرد.

و برای قصد توصّل از ظاهر به وصف، قوله تعالی: «فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ النَّبِیِّ الْأُمِّیِّ الَّذِی یُؤْمِنُ بِاللَّهِ» بعد از قوله تعالی عن الرّسول «إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ» و نگفت فآمنوا باللّه و بی برای تفهیم صفات.

و برای تنبیه بر علّو حکم، قوله تعالی: «فَبَدَّلَ الَّذِینَ ظَلَمُوا قَوْلًا غَیْرَ الَّذِی قِیلَ لَهُمْ فَأَنْزَلْنا عَلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا رِجْزاً» «فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِلْکافِرِینَ» و نگفت علیهم، و کقوله تعالی: «وَ الَّذِینَ یُمَسِّکُونَ بِالْکِتابِ وَ أَقامُوا الصَّلاهَ إِنَّا لا نُضِیعُ أَجْرَ الْمُصْلِحِینَ» نگفت اجرهم.

و برای قصد عموم، قوله تعالی: «وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَهٌ بِالسُّوءِ» و نگفت انّها تا از آن فهمیده نشود که مرادش نفس خودش تنهاست و برای قصد خصوص، قوله تعالی: «وَ امْرَأَهً مُؤْمِنَهً إِنْ وَهَبَتْ نَفْسَها لِلنَّبِیِّ» و نگفت له.

و برای اشاره به آن که جمله دوّم، در حکم جمله اوّل داخل نیست، قوله تعالی: «فَإِنْ یَشَإِ

اللَّهُ یَخْتِمْ عَلی قَلْبِکَ وَ یَمْحُ اللَّهُ الْباطِلَ» زیرا جمله «و یمح اللّه» استیناف است نه داخل در حکم شرط.

و برای مراعات جناس، قوله تعالی: «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ مَلِکِ النَّاسِ» السّوره.

و برای مراعات ترصیع و توازن الفاظ در ترکیب، قوله تعالی: «أَنْ تَضِلَّ إِحْداهُما فَتُذَکِّرَ إِحْداهُمَا الْأُخْری».

و در جایی که لابدّ منه است زیرا ضمیر مراد را منحرف می کند، قوله تعالی:

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 266

«حَتَّی إِذا أَتَیا أَهْلَ قَرْیَهٍ اسْتَطْعَما أَهْلَها» اگر گفته می شد استطعماها صحیح نبود زیرا استطعام از قریه صحیح نیست و همچنین صحیح نیست گفته شود استطعماهم زیرا جمله استطعما اهلها صفت است برای قریه که نکره است نه برای اهل قریه، پس ناچار ضمیری می خواهد که به آن عود کند و ممکن نیست مگر آن که تصریح به ظاهر شود.

است زیرا می دانیم که مرسلین مهتدینند امّا برای ترغیب بیشتر در اتّباع ایشان، این ایغال و امعان آمده است.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 267

همچنین قوله تعالی: «وَ لا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعاءَ إِذا وَلَّوْا مُدْبِرِینَ» زیرا اذا ولّوا مدبرین زائد بر معنی و برای ایغال است و کقوله تعالی: «إِنَّهُ لَحَقٌّ مِثْلَ ما أَنَّکُمْ تَنْطِقُونَ» و «مِثْلَ ما أَنَّکُمْ» زاید و برای ایغال است.

آن آوردن کلامی است که خلاف مقصود در آن گمان برود و آوردن چیزی

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 268

که رقع آن گمان کند، کقوله تعالی: «أَذِلَّهٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّهٍ عَلَی الْکافِرِینَ»، «أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ»، «لا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمانُ وَ جُنُودُهُ وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ» که دفع توهّم ظلم از ناحیه سلیمان می کند.

نوع هیجدهم- تتمیم است، و آن آوردن کلامی است زاید نه برای رفع توهّم خلاف مراد، بلکه برای افاده نکته ای مانند مبالغه، کقوله تعالی: «وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ» أی مع حبّ الطعام أی اشتهائه زیرا اطعام در چنین حالی أبلغ و دارای أجر بیشتری است.

مخصوص آن لانّ، ان، اذ، کی، من و لعلّ است که در باب ادوات گذشتند و از آن جمله لفظ حکمت است، کقوله تعالی: «حِکْمَهٌ بالِغَهٌ» و ذکر غایت از خلق، قوله تعالی: «جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ فِراشاً»، «أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهاداً».

حقیقت ممکن نیست پس نمی تواند استعاره باشد.

و در فارسی مانند قول مؤلف:

جوانتری تو ز امید و مست تر از می عزیزتر ز دل و از خیال نازکتر

و بلیغ توصیف نشده است، به آنچه نیرومندانه و بلیغ توصیف شده باشد، قوله تعالی: «وَ لَهُ الْجَوارِ الْمُنْشَآتُ فِی الْبَحْرِ کَالْأَعْلامِ» جوار المنشئات به کسر یعنی کشتیهای موج زا در دریا که به کوههای بزرگ تشبیه شده و به قراءت فتح به معنی کشتیهای افراشته بادبان است.

یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطانُ مِنَ الْمَسِّ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبا»، یا برای وضوح حال، کقوله تعالی:

«فَلَمَّا وَضَعَتْها قالَتْ رَبِّ إِنِّی وَضَعْتُها أُنْثی ... وَ لَیْسَ الذَّکَرُ کَالْأُنْثی» ای لیس الذّکر الّذی طلبت کالانثی التی وهبت و شاید برای مراعات فواصل باشد.

چهارم- گاهی تشبیه بر لفظی وارد است که محذوف است، کقوله تعالی:

«وَ مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا کَمَثَلِ الَّذِی یَنْعِقُ بِما لا یَسْمَعُ إِلَّا دُعاءً وَ نِداءً» که تقدیرش چنان است و مثل واعظ الّذین کفروا مشبّه واعظ است و مراد حال واعظ کفّار است که در این جا به ناعق اغنام تشبیه شده است که اغنام صوتش را می شنوند امّا مقصودش را از مفهوم لغوی آن نمی دانند و می توان چنین تقدیر کرد؛ مثل الّذین کفروا فی دعائهم الاصنام و عبادتهم لها کمثل الراعی الّذی ینعق بغنمه، و همچنین تقدیرهای دیگر و مقصود ما مثالی است برای داخل شدن ادات تشبیه بر محذوفی و از همین باب است، قوله تعالی: «مَثَلُ ما یُنْفِقُونَ فِی هذِهِ الْحَیاهِ الدُّنْیا کَمَثَلِ رِیحٍ فِیها صِرٌّ أَصابَتْ حَرْثَ قَوْمٍ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ» که تقدیرش مثل اهلاک ما ینفقون کمثل اهلاک ریح.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 278

فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ».

مقصود از الّذی آتیناه آیاتنا عابد مشهور بنی اسرائیل به نام بلعم بن باعورا است که آیات خدا را دریافته سپس از آنها روی برتافته بود به دلیل قوله تعالی: «وَ لَوْ شِئْنا لَرَفَعْناهُ بِها» أی بتلک الآیات پس مثل او- در انسلاخ از آیات و اخلاد الی الارض و اتّباع هوی- مانند سگ است در اظهار اخسّ احوال و صفات که حرص و درّنده خویی و مزاحمت دایمی باشد خواه به او حمله کنند و خواه رهایش سازند، بوسیله پارس کردن تعب آور و فرسوده کن که به حدّ له له زدن از غایت تشنگی می رسد.

در این مثال مشبّه بلعم بن باعورا است و همچنین هر فرد دیگری از قوم که آیات خدا را پس از دیدن نادیده گرفته باشند و مشبه به سگ حریص و مزاحم که در همه حال تا سرحدّ له له زدن پارس می کند و جامع و وجه شبه حالت جمود و اخلاد بر

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 279

حرص و مزاحمت است که أخسّ احوال است، این مثل هم مثل است برای بلعم ابن باعورا و هم برای موارد مشابه آن که قوم «الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا» باشد و این خود دلیل جواز سرایت حکم مورد سبب به موارد مشابه است که در جای خود به طور تفصیل آمده است.

دو، مانند: حیوان جری ء تا آن که اطلاقش بر هر دو حقیقت باشد، مانند اطلاق حیوان بر آن دو.

بعضی گفته اند: حقیقت استعاره آن است که کلمه ای از چیزی که معروف است برای چیزی که معروف نیست مستعار شود. و حکمت در آن اظهار خفی و ایضاح ظاهر است یا برای حصول مبالغه در مجموع است.

مثال اظهار خفی، قوله تعالی: «وَ إِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتابِ» که مقصود از آن اصل الکتاب است، لفظ امّ برای اصل مستعار شده است و چیزی نامریی اصل به چیزی مریی امّ تمثیل شده که در بیان بلیغ تر است.

و مثال آنچه آشکار نیست به چیز آشکار، قوله تعالی: «وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ» است در این جا به اولاد امر شده که برای والدین جانب ذلّ و اطاعت را به کار برند آنگاه برای جانب جناح مستعار شده زیرا خفض جانب، مراد را به طور کامل

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 280

نمی رساند. خفض جانب، بر اندک میل جانب صادق است و در این جا مراد خفض کامل است، در این صورت جناح به جای جانب، مستعار شده که مطلب نامریی، مریی گردد و همچون پرنده که هنگام ذلّت و رأفت، بالها بر زمین می گستراند، اولاد باید در برابر والدین همچنان مطیع و متواضع و رؤوف باشند.

و مثال مبالغه، قوله تعالی: «وَ فَجَّرْنَا الْأَرْضَ عُیُوناً» که اگر گفته می شد و فجّرنا عیون الارض چنان مبالغه ای در آن نبود که گفته شود همه زمین را چشمه جوشان ساختیم.

مستعار منه رقاد، یعنی نوم است و مستعار له موت است، و جامع عدم ظهور حرکت و فعل است و هر سه اموری عقلی اند و همچنین قوله تعالی: «وَ لَمَّا سَکَتَ عَنْ مُوسَی الْغَضَبُ» مستعار له غضب است و مستعار منه ساکت و جامع یعنی مستعار سکوت.

چهارم- استعاره محسوس برای معقول به وجه عقلی، کقوله تعالی: «مَسَّتْهُمُ الْبَأْساءُ وَ الضَّرَّاءُ» مستعار منه مسّ است و مسّ امری حسّی است و مستعار له تحمّل شدّت است و جامع لحوق است که این هر دو عقلی اند.

و قوله تعالی: «بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَی الْباطِلِ فَیَدْمَغُهُ» در این جا قذف مستعار منه است برای حقّ به جامع سلطه و ترفّع، و دمغ مستعار منه است برای باطل به

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 282

جامع انخفاض و تذلّل، قذف و دمغ حسّی اند امّا حقّ و باطل و ترفّع و تذلّل عقلی اند.

و قوله تعالی: «ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّهُ ... إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ» در این جا حبل محسوس استعاره شده برای عهد که معقول است و قوله تعالی:

«فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ» صدع که به معنی شکستن شیشه است و امری محسوس است استعاره شده برای تبلیغ که امری معقول است، و جامع در هر دو، شدّت تأثیر است و اصدع از بلّغ بلیغتر است زیرا گاهی تبلیغ تأثیر نمی کند، امّا صدع حتمی التّأثیر است و همچنین در قوله تعالی: «وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ» که راغب گوید: چون ذلّ، گاهی در جانب پستی و گاهی در جانب رفعت به کار می رود و این جا نتیجه ذلّ عند الوالدین رفع الدّرجه عند اللّه است، به جناح استعاره شده که آلت پریدن و ارتفاع

است.

و این آیات همه از باب استعاره محسوس به معقول است:

قوله تعالی: «یَخُوضُونَ فِی آیاتِنا»، «فَنَبَذُوهُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ»، «أَ فَمَنْ أَسَّسَ بُنْیانَهُ عَلی تَقْوی»، «وَ یَبْغُونَها عِوَجاً»، «لِیُخْرِجَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ»، «فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً»، «فِی کُلِّ وادٍ یَهِیمُونَ»، «وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَهً إِلی عُنُقِکَ» و جامع در همه آنها عقلی است.

پنجم- استعاره معقول برای محسوس با جامع عقلی، کقوله تعالی: «إِنَّا لَمَّا طَغَی الْماءُ» که مستعار له بسیاری آب است، و مستعار استعلا، و مستعار منه طغیان است؛ بسیاری آب امری حسّی است امّا طغیان و مفهوم استعلا هر دو عقلی اند و همچنین قوله تعالی: «تَکادُ تَمَیَّزُ مِنَ الْغَیْظِ»، «وَ جَعَلْنا آیَهَ النَّهارِ مُبْصِرَهً».

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 283

قوله تعالی: «الَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثاقِهِ» در این جا عهد به حبل تشبیه شده است امّا در نفس مضمر مانده و تصریح به چیزی از ارکان تشبیه نشده مگر به مشبّه که عهد باشد و دالّ بر آن اثبات نقض است که از خواصّ حبل، یعنی مشبّه به است. همچنین قوله تعالی: «وَ اشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَیْباً» ذکر مشبّه به، یعنی نار نشده و دالّ بر آن، لازم آن است که اشعال می باشد، در قوله تعالی: «فَأَذاقَهَا اللَّهُ» الآیه در آن ادراک اثر ضرر و الم تشبیه شده به ادراک طعم تلخ، و اذاقه دالّ بر آن است، در قوله تعالی: «خَتَمَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ» تشبیه کرد عدم

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 285

قبول حق را به چیز محتوم مختوم، آنگاه ختم را دلیل آن قرار داده، در قوله تعالی:

«جِداراً یُرِیدُ أَنْ یَنْقَضَّ فَأَقامَهُ» میل به سقوط را به انحراف حیّ و زنده، تشبیه کرد، و اراده ای را که از خواصّ عقلاست برای آن ثابت کرد.

امّا استعاره تصریحیّه، مقابل استعاره تخییلیّه است و از مثالهای آن قوله تعالی: «مَسَّتْهُمُ الْبَأْساءُ وَ الضَّرَّاءُ»، «مَنْ بَعَثَنا مِنْ مَرْقَدِنا».

در این جا بشارت که به معنی خوش خبری است برای ضدّ خود استعاره شد، تا افاده تهکّم و استهزا کند.

و مانند قوله تعالی: «إِنَّکَ لَأَنْتَ الْحَلِیمُ الرَّشِیدُ» برای گمراه احمق و مانند «ذُقْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْکَرِیمُ» بر سبیل استهزا.

و یک نوع از آن را استعاره تمثیلیّه گویند و آن در جایی است که وجه شبه از امور متعدّده انتزاع شده باشد، کقوله تعالی: «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً» در این

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 286

جا اطمینان و استظهار عبد به حمایت خداوند و همچنین نجات از مکاره را تشبیه کرده به حبل استواری که از مکان مرتفعی آویزان شده است و اطمینان هست که پاره نمی شود.

انواع استعاره، تمثیلیّه است چنانچه از کشّاف زمخشری معلوم می شود و بعد از آن مکنیّه، چنانچه طیّبی گفته زیرا مشتمل بر مجاز عقلی است.

و ترشیحیّه ابلغ است از مجرّده و مطلقه.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 287

و تخییلیّه ابلغ است از تحقیقیّه و مراد از ابلغ بودن تفهیم بهتر مراد است.

شجاعت و شدّت اقدام است.

و تعریف مستعار منه و مستعار له معلوم است که در مانند زید اسد مستعار منه اسد است و مستعار له زید، و توضیح بیشتر، خود ابهامی زیاد می کند.

لَهُنَّ» و کنایه آوردن از آن به حرث قوله تعالی:

«نِساؤُکُمْ حَرْثٌ لَکُمْ» و کنایه آوردن از قضای حاجت به غائط در قوله تعالی: «أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْکُمْ مِنَ الْغائِطِ» و اصل غائط، مکان مطمئن از زمین است، و کنایه آوردن از قضای حاجت به اکل طعام درباره مریم و فرزندش، قوله تعالی: «کانا یَأْکُلانِ الطَّعامَ» و کنایه آوردن از استاه، به ادبار در قوله تعالی: «یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبارَهُمْ».

امّا ایراد به آن که در قوله تعالی: «وَ الَّتِی أَحْصَنَتْ فَرْجَها» تصریح است، جواب آن است که مراد از فرج، جیب ثوب است و شکاف لباس، و در این جا کنایه است از احصان محلّ. و ابلغ است و نفخ جبرئیل، در جیب درع او بوده است و عفیف الذّیل هم از این باب است همچنین طهارت ذیل و ثیاب و در آیه کنایه از کنایه هست.

4- قصد مبالغه و بلاغت، قوله تعالی: «أَ وَ مَنْ یُنَشَّؤُا فِی الْحِلْیَهِ وَ هُوَ فِی الْخِصامِ غَیْرُ مُبِینٍ» کنایه از زنان است که در زینت و ترف مشغولند و به غور در مطالب نمی رسند، و قوله تعالی: «بَلْ یَداهُ مَبْسُوطَتانِ» کنایه از سعه جود و کرم.

5- قصد اختصار، مانند کنایه از الفاظ متعدده به لفظ فعل، قوله تعالی:

«لَبِئْسَ ما کانُوا یَفْعَلُونَ» و قوله تعالی: «فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا» کنایه از اتیان به سوره.

6- اشاره به مصیر امر، قوله تعالی: «تَبَّتْ یَدا أَبِی لَهَبٍ» أی جهنّمی و

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 290

«وَ امْرَأَتُهُ حَمَّالَهَ الْحَطَبِ» أی نمّامه.

بدر الدّین بن مالک در کتاب مصباح گفته است: از تصریح، به کنایه عدول می شود، برای امور ذیل:

ایضاح، بیان حال موصوف یا مقدار

آن، قصد به مدح یا به ذمّ، ستر، صیانت تعمیه و الغاز، تعبیر از صعب به سهل و تعبیر از قبیح به جمیل.

زمخشری، یک نوع استعاره غریب یاد کرده و آن چنان است که جمله ای بیاورند که مراد از آن برخلاف ظاهرش باشد و خلاصه آن را بگیرند بدون در نظر گرفتن مفردات آن از حیث حقیقت و مجاز، و مقصود را با آن القا کنند، کقوله تعالی: «الرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی» که کنایه از ملک است زیرا استوا بر سریر بدون ملک حاصل نمی شود و قوله تعالی: «وَ الْأَرْضُ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یَوْمَ الْقِیامَهِ وَ السَّماواتُ مَطْوِیَّاتٌ بِیَمِینِهِ» کنایه از عظمت و جلال او بدون در نظر گرفتن قبض و یمین از حیث حقیقت و مجاز بودن و این نوعی دقیق و جالب است.

آن که تا آن جا عفیفند که چشم به غیر همسر شرعی باز نمی کنند.

بعضی گفته اند: فرق میان کنایه و ارداف آن است که کنایه، انتقال از لازم به ملزوم است؛ و ارداف، انتقال از مذکور به متروک است و از امثله آن، قوله تعالی:

«لِیَجْزِیَ الَّذِینَ أَساؤُا بِما عَمِلُوا وَ یَجْزِیَ الَّذِینَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَی» از اساؤا بالسّوء عدول شده به «أَساؤُا بِما عَمِلُوا» برای رعایت ادب درباره خداوند متعال.

که افاده ظاهرش از آن مراد نیست زیرا اشدّ بودن نار جهنّم امری معلوم است بلکه مراد، لازم آن است که ورود کفّار در آن و چشش حرّ آن است.

امّا تعریض، لفظی است که در معنای خودش استعمال می شود و تلویح به غیر خود می کند، مانند قوله تعالی: «بَلْ فَعَلَهُ کَبِیرُهُمْ هذا» در این جا مراد آن نیست که شکستن اصنام، کار بزرگ آنهاست بلکه تعریض است به این که کوچکها لایق این کار نیستند، این کار، کار بزرگ بتهاست تا کافران متنبّه شوند و به عقول خود رجوع کنند و دریابند که بزرگ و کوچک آنها قدرتی ندارند.

سکاکی گفته است: تعریض آن است که برای موصوف غیر مذکوری می آید و از آن باب است که کسی را مخاطب کنند و قصدشان دیگری باشد و آن را از این جهت تعریض گویند که کلام، میل به جانب دیگر می کند، یقال: نظر الیه بعرض وجهه أی بجانبه.

طیّبی گوید: تعریض برای فواید زیر می آید:

1- برای اعلای قدر و منزلت، قوله تعالی: «وَ رَفَعَ بَعْضَکُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ» أی محمّدا.

2- تلطّف و احتراز از مخاشنه، قوله تعالی: «وَ ما لِیَ لا أَعْبُدُ الَّذِی فَطَرَنِی» أی و ما لکم لا تعبدون به دلیل قوله تعالی: «وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ» و همچنین قوله تعالی:

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 293

«أَ أَتَّخِذُ مِنْ دُونِهِ آلِهَهً» و وجه حسن تعبیر آن است که مخاطب در اثر مواجهه مستقیم خشم و تکبّر نورزد که مایه لجاج و عدم قبول او باشد.

3- استدراج خصم تا حدّ اذعان و تسلیم، کقوله تعالی: «لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ» به پیغمبر خطاب شد ولی مراد، کفّارند زیرا شرک پیغمبر، محال است.

4-

ذمّ، کقوله تعالی: «إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ» تعریض به کفّار که در حکم بهائمند.

5- برای اهانت و توبیخ، کقوله تعالی: «وَ إِذَا الْمَوْؤُدَهُ سُئِلَتْ بِأَیِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ» که سؤال او برای اهانت و توبیخ قاتل است.

سبکی گوید: تعریض بر دو قسم است:

اوّل آن که مراد از آن معنای حقیقی باشد امّا به معنایی دیگر که مقصود است اشاره کند.

دوّم آن که معنای خودش مراد نباشد بلکه مانند مثلی باشد برای معنایی که مقصود است، کقول ابراهیم: «بَلْ فَعَلَهُ کَبِیرُهُمْ هذا».

مخالفان، خوض در باطل است.

و آنان که وضع را به استناد قوله تعالی: «وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها» از تعلیم خدا می دانند و آن را دالّ بر وقوع می شمارند، دلیلشان نارساست زیرا چهار

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 295

احتمال در آن راه دارد و بنابراین دلیل بر وقوع نیست:

1- چه بسا خداوند حاجت به وضع را به آدم الهام کرده باشد تا به تدبیر و فکر خداداد وضع کند و نسبت آن به خداوند از جهت الهام و تعلیم او باشد.

2- چه بسا آن اسماء به واسطه خلقی قبل از آدم وضع شده و خداوند آنها را به آدم آموخته باشد.

3- اسماء صیغه عموم است، و شاید مراد از اسما اسمای سموات و ارضین و ما فی الجنّه و ما فی النّار و امثال آنها باشد نه آن اسامی ای که بعد از آدم حادث شده اند از حرف، صناعات، آلات، ادوات، و قید کلّها از قبیل قوله تعالی:

«وَ أُوتِیَتْ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ»، «تُدَمِّرُ کُلَّ شَیْ ءٍ بِأَمْرِ رَبِّها» می باشد زیرا قطعا ذات و صفات خداوند از کلّ شی ء خارج است.

4- چه بسا خداوند به او یاد داده ولی فراموش کرده باشد و بعدا اولاد او آنها را اصطلاح کرده باشند.

آنچه درباره وضع می توان گفت این است که هرگز نمی توان وقوع آن را به این طریق که فردی یا گروهی در زمانی از ازمنه لفظی را ساخته و معنایی را به ازای آن قرار داده باشند و از این عمل میلیاردها لغات موضوعه ألسنه بشری پدید آمده باشد باور کرد.

بلکه وضع لغت، عبارت است از وجود وقوع استعمال لفظی در معنایی که نزد اهل لسان پذیرفته شده باشد و

از بین افراد معانی ای که در آنها استعمال می شود تقدّم زمانی یا رتبه ای داشته باشد.

در این صورت استعمال لفظ در معنای حقیقی (وضعی) یک امر نسبی است

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 296

و چه بسا کثرت استعمال لفظی در معنی مجازیش تا بحدّی که مستغنی از قرینه باشد آن را به سرحدّ حقیقت برساند و آن همه نشانه هایی که برای حقیقت و مجاز شمرده اند از تبادر، اطّراد، صحّت سلب و عدم آن و امثال اینها همه برای تشخیص این مطلب باشد که آیا برای استعمال لفظ واحد در معانی متعدّد کدام یک تقدّم زمانی دارد تا آن را حقیقت بدانند و باقی را مجاز و البته تشخیص آن تقدّم زمانی تا اندازه ای از تاریخ لغت و مدوّنه های لغوی انجام می شود و مقداری هم از علایم و نشانه هایی که برای حقیقت و مجاز گفته اند.

امّا به هرحال باید در نظر داشت برای فهم مراد از الفاظ باید تبادرات زمان تکلّم را تحقیق و بررسی کرد که بدون آن، فهم مراد متکلّم، مخدوش است و فهم ناقص، در حکم عدم الفهم است.

امّا آنچه گفتیم مانع از آن نیست که در هر عهد و زمان واضعینی که اهل فنون مختلفند، اصطلاحاتی که مورد نیاز ایشان است وضع کنند و آن وضع خواه از لغات سابق الاستعمال گرفته شده باشد که آن را منقول گویند و خواه ترکیبی جدید از حروف آن لغات باشد که حقیقت به حساب می آید، زیرا واضع آن را به ازای معنایی خاصّ که بدون قرینه از آن فهمیده می شود وضع نموده است امّا این که الفاظی که به دست ما رسیده و میراث عصور بسیار قدیم بشری است

چگونه در قالب حرفی و صوتی و اعرابی و لهجه ای خود جا گرفته و به ازای معنای خاصّی به کار رفته است یکی از مسایلی است که هنوز به طور وضوح برای بشر کشف نشده است.

آیا تعلیم با صور خاصّ آن، تکوینی خداوند است یا محصول استعداد موهوبی به بشر از جانب خداوند و تصرّفات پیگیر و تکاملی ذهن بشر در زمانهای دراز؟ یا

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 297

اقوال دیگر که هیچ کدامشان متسالم علیها نیست.

امّا با امعان نظر در این که همه معلومات بشری، اموری تدریجی و متکاملند، می توان گفت که سرآغاز لغات و مادّه خام آنها همانا اصواتی بوده که از حنجره انسان اوّلیّه بیرون آمده و کم کم با برخورد به حوادث، وقایع و احتیاجات گوناگون، شکل گرفت و بارها طرّاحی شد تا به این قالب خاص درآمد، و در أزمنه متوالی و درازی، پیشینیان پس از بررسی در استعمالاتی که به دست ایشان رسید، به آنچه اطمینان کرده اند در حافظه، انتقالات شفاهی و مدوّنه های کتبی، آنها را مهار کرده و به آیندگان تحویل داده اند.

ضبط استعمالات بوسیله کتابت، خود نشان می دهد که دوران طرّاحی ادای صوتی، تغییر شکل استعمالات و پذیرفته شدن آنها، خود وضع متجدّد و مداومی است که پایان نخواهد یافت.

علمای دین مبین اسلام که از عهد اوّل تا هر وقت درباره ضبط حروف و اعراب و أدای صوتی کلمات قرآن مجید این همه مصرّا کوشیده اند و برای این امر خطیر بوده است، که عین حروف، کلمات، ترکیبات و ادای صوتی قرآن مجید را با همان ادای صوتی حین نزول از دستبرد هر نوع تغییر، مصون داشته و به آیندگان تحویل نمایند.

به هرحال باید

دانست به کار بردن مجاز به هر اصطلاحی که تعریف شود و در هر لغتی از لغات که به کار رود در اثر الزام همیشگی و احتیاج دایمی به گسترش مفاهیم است تا آن جا که غالبا استعمالات مجازی همگام با تکامل علمی و فکری بشر دارای مفاهیم تکامل یافته و عالیتری هستند.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 298

زیرا بطور قطع و یقین مفاهیم محدود و اوّلیه بشر مربوط به امور مادّی بوده و کم کم با پیدایش مفاهیم تازه در ذهن او و برخورد با مفاهیم معنوی که محتاج ما به ازای از الفاظ بوده اند از ذخیره الفاظ تحت اختیار خود با وجود علاقه ای به کار برده یا وضع تازه ای نموده است.

بنابراین در هر عهد و زمان، زبان هر قوم و مفاهیم حاصله از الفاظ ایشان همان است که عرف عامّ یا اصطلاحات خاصّ اهل فنّ آن را می شناسند و به کار می برند، و به خوبی می توان اندازه تمدّن هر قوم در هر زمان را از بررسی الفاظ متداوله ایشان تشخیص داد.

و تحدّی.

امّا اگر کسی گمان برد که چون قرآن غالبش از عرف عامّ زبان عرب فهمیده

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 299

می شود پس مهمان سفره این زبان است سخت در اشتباه است زیرا اعجاز قرآن هر چند از انتخاب مفردات آن هم هست امّا عمده آن از ترکیبات، مفاهیم و محتوای آن است که در بخش اعجاز، مفصّلتر گفته خواهد شد، بنابراین استعمال مجاز در قرآن نه تنها نقصی برای حشمت و عظمت قرآن نیست بلکه از نظر آن که مجاز در مورد خود أبلغ است عمده تفهیمات اعجازی قرآن، مبتنی بر این گونه استعمالات است.

و شاید کسانی که منکر وقوع مجاز در قرآنند از کلمه مجاز که مقابل حقیقت به کار می رود تحاشی و بیم داشته اند که مبادا جاهلی گمان کند که مطلب ناروا و بیهوده ای- اعاذنا اللّه- در قرآن هست در صورتی که مراد از مجاز همان مجاز اصطلاحی اصولیّین و بیانیّین است که در موردش ابلغ از استعمال حقیقت است.

در مورد مجازات قرآن کتابها نوشته شده است از آن جمله، «مجاز القرآن» ابو عبیده از عامّه، و «تلخیص البیان فی مجازات القرآن» سیّد رضی از امامیّه.

«السَّارِقُ وَ السَّارِقَهُ فَاقْطَعُوا أَیْدِیَهُما» که آن را به معنی بازداشتن و کوتاه کردن دست از سرقت گرفته اند و قرآن را برای خود تفسیر نموده اند.

یجمع الاسم الواحد معنیین مختلفین و الدّلیل علی ذلک قول النّاس الجائز عندهم السّائغ و هو الّذی خاطب اللّه عزّ و جلّ به الخلق فکلّمهم بما یعقلون لیکون علیهم حجّه فی تضییع ما ضیّعوا و قد یقال للرّجل: کلب و حمار و ثور و سکّره و علقمه و اسد، کلّ ذلک علی خلافه لانّه لم تقع الاسماء علی معنیها الّتی کانت قد بنیت علیها لانّ الانسان لیس باسد و لا کلب فافهم ذلک- رحمک اللّه- و انّما تسمّی الاله بالعالم لغیر علم حادث علم به الاشیاء و استعان به علی حفظ ما یستقبل من امره و الرّویّه فیما یخلق من خلقه و یعینه ممّا مضی (یفنیه) ممّا افنی من خلقه ممّا لو لم یحضره ذلک العلم و یغیبه کان جاهلا ضعیفا کما انّا رأینا علماء الخلق انّما سمّوا بالعلم لعلم حادث اذ کانوا قبله جهله و ربّما فارقهم العلم بالاشیاء فصاروا الی الجهل» الرّوایه، اقتصرنا منه علی موضع الحاجه.

چنانچه دانسته شده به نظر می آید که از علمای عامّه اوّل بار ابو عبیده معمّر بن مثنّی متوفی به سال 209 در کتاب خود به نام مجاز القرآن لفظ مجاز را به کار برده است که داستان آن کتاب را ابن خلّکان چنین نقل می کند:

أبو عبیده گوید: فضل بن ربیع مرا بخواست از بصره، نزد او رفتم و در مجلس انبوه او به وزارت بر او سلام دادم، مرا فراخواند تا بر بساط او نشستم، آنگاه مردی در لباس کاتبان بیامد او را پهلوی من نشاند و از او پرسید: این مرد را می شناسی؟ گفت: نه، فضل گفت: وی ابو عبیده علّامه اهل بصره است او را فرا

خوانده ایم تا از علمش بهره گیریم، آن مرد برایش دعا کرد و تحسین نمود آنگاه به من

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 302

رو کرد و گفت: من مشتاق دیدارت بودم اگر اجازه دهی سؤالی کنم؟ گفتم: بیاور گفت: خداوند در قرآن فرماید: «طَلْعُها کَأَنَّهُ رُؤُسُ الشَّیاطِینِ» و هر آینه وعد و وعید باید به چیزی شناخته شده انجام گیرد و این شناخته شده نیست، گفتم: به تحقیق خداوند با عربها به زبان خودشان تکلّم فرموده است، اگر قول امرء القیس را شنیده باشی که گفته:

أ یقتلنی و المشرفیّ مضاجعی و مسنونه زرق کأنیاب أغوال و حال آن که غول را هرگز کسی ندیده، امّا چون نام و شهرت غول هول او را است، به آن ترسانده است؛ فضل مرا تحسین گفت، از آن روز عزم کردم که کتابی درباره این گونه مسایل قرآن فراهم سازم و چون به بصره بازگشتم کتاب مجاز القرآن را بپرداختم.

از ائمّه فقه سنّی نیز، احمد بن حنبل متوفی به سال 241 در کتاب الردّ علی الجهمیّه در باب کلمات انا و نحن گفته است: هذا مجاز اللّغه، و به همین مناسبت بعضی از اصحاب او مانند قاضی ابی یعلی و ابی الخطاب استدلال کرده اند بر وجود مجاز در قرآن و بعضی دیگر، مانند: ابو الحسن الجزری گفته اند: قصدش از مجاز، ما یجوز فی اللّغه بوده نه مجازی که اصطلاحا قسیم حقیقت است.

برخی از علما، مانند: ابو اسحاق اسفراینی اعتقاد داشته اند که اصلا مجازی وجود ندارد نه در قرآن، و نه در غیر آن، و دراین باره سخنها به درازا کشیده که در کتب اصول فقه و معانی بیان مذکور است و ما به مناسبت

مقام، موارد نیاز را به اختصار یاد می کنیم.

به طور خلاصه، استعمال مجاز در کلام الزامی است که تقصّی از آن ممکن

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 303

نیست و ما برای مزید بیان، قول ابن قتیبه را دراین باره می آوریم:

ابن قتیبه در ضمن تتبّعات خود، مجازات کتب عهدین را هم بررسی کرده و نیز اقوال معتزله و متکلّمین را تتبّع نموده است در قوله تعالی للسّماء و الارض:

«ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قالَتا أَتَیْنا طائِعِینَ» پس از نقل قول معتزله و تأویلات ایشان که لم یقل و لم یقولا و این که چگونه خداوند معدومی را مخاطب قرار دهد و این عبارت از تکوین آنهاست کما قال الشّاعر:

تقول اذا درأت لها وضینی اهذا دینه ابدا و دینی که زبان حال ناقه است.

ابن قتیبه به طور اعتراض گوید: در نطق جهنّم و آسمان و زمین عجبی نیست و خداوند، جلود و ارجل و ایدی را به نطق، و پرنده را به تسبیح وادار می کند کما قال تعالی: «وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ».

همچنان که مولوی رومی عین این مطلب را در مثنوی آورده است:

از جمادی عالم جان، دررویدغلغل اجزای عالم، بشنوید

فاش، تسبیح جمادات آیدت وسوسه تأویلها، بربایدت امّا در کتاب ابن قتیبه در خلال مطالبش اضطرابی که میان ذوق ادبی او و منهج علمی مذهبی او بوده محسوس است در باب «مفهوم باب فعّل و افعل» تأویلات معتزله را در باب مجاز ردّ می کند، مثلا در قوله تعالی: «یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ» که معتزله گفته اند: از باب تسمیه می باشد، و حکم بر ایشان به ضلالت است، آن را تکلّف در لغت خواند زیرا که لغت

آن را نمی پذیرد. ابن قتیبه همان طوری که به قایلین وجود مجاز در قرآن با گسترشی که معتزله به آن داده اند

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 304

می تازد، به منکرین ورود مجاز در قرآن هم حمله می کند. رأی ابن قتیبه درباره ورود مجاز در قرآن، چنین است:

مجاز در گفتار وارد است و راهی به انکار آن نیست و اگر مجاز دروغ بود نسبت هر فعل به حیوان باطل بود و بیشتر کلام ما فاسد می شد. و همچنین نسبت فعل به نبات یا جماد. مگر نمی گوییم: طالت الشّجره، أینعت الثّمره، رخص السّعر؟

و مجاز در قرآن واقع است و اگر کسی بخواهد از دیوار مشرف به انهدامی خبر دهد، جز آن که بگوید: «یرید ان ینقضّ» همچنان که در قرآن آمده چاره ای ندارد جز آن که دیوار را فاعل قرار دهد؛ پس مجاز در لغت، ضرورت است و ممکن نیست کلام را از صور بیانی آن خارج ساخت.

تلخیص قول ابن قتیبه درباره مجاز چنین است:

1- مجاز ضرورتی است لغوی و بیانی که تعبیر، از آن نمی تواند خالی باشد.

2- گاهی مجاز متعلق به لفظ تنهاست از ناحیه مدلول لغوی چنانچه دو لفظ متّحد باشند یا متشابه، و مدلول مختلف باشد و صله و قرابتی در معنی با هم نداشته باشند.

3- گاهی مدلول لفظ از معنای اصلیش در لفظ به معنای دیگر تغییر می کند که صله ای با آن دارد.

4- تأکید کردن یا تکرار لفظ مجازی جایز نیست، پس نمی توان گفت: اراد الحائط اراده شدیده.

5- مجاز در قرآن وارد است، چون فنّی است قولی و بیانی، امّا محدود به قواعد و اصولی است که مراعاتشان واجب است و در آن نباید گسترش داد و چیزی

قرآن

ثقل اکبر، متن، ص: 305

را بر غیر محتملش حمل کرد و با دراست در کلام عرب و ممارست در قرآن باید موارد را شناخت.

6- در این صورت مجاز را نباید، تغییر حقیقت و کذب نامید.

«فَأُمُّهُ هاوِیَهٌ».

دوّم از اقسام مجاز، مجاز در مفرد است که مجاز لغوی نامیده می شود و آن استعمال لفظ است در غیر ما وضع له و اقسام آن به شرح زیر است:

1- حذف، که قبلا درباره آن به طور تفصیل سخن گفتیم.

2- زیاده، که در قرآن با مفهوم زیاده بودن وجود ندارد، زیرا زاید به معنی بیهوده است، از این جهت امثال آن موارد در قرآن تأکید، نامیده می شود.

ابن خشّاب گوید: علما اطلاق لفظ زاید به معنی تأکید را در قرآن جایز دانسته اند و آن به جای جمله محذوفی است و حذف برای اختصار است.

برخی گویند: چون این الفاظ، برای افاده معنایی است اگرچه در اصطلاح خشک نحوی زاید نامیده می شوند امّا در اصطلاح با ذوق بیانی، معنایی دارد و نه تنها زاید نیست بلکه وجود آن به کلام جلوه خاصّی می دهد که اگر نباشد آن جلوه را ندارد.

3- اطلاق اسم کلّ بر جزء، کقوله تعالی: «یَجْعَلُونَ أَصابِعَهُمْ فِی آذانِهِمْ مِنَ الصَّواعِقِ» أی أناملهم؛ و نکته در تعبیر از آن به اصابع برای مبالغه در فرار از صوت جانخراش صواعق است که به ادخال غیر معتاد اصابع بیان شده است گویی به جای انامل اصابع را فرو کرده اند، و قوله تعالی: «وَ إِذا رَأَیْتَهُمْ تُعْجِبُکَ أَجْسامُهُمْ» أی وجوههم، «فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ» شهر بر جزء اوّل آن اطلاق شده است امّا در «تعجبک اجسامهم» مجاز نیست زیرا اعجاب مربوط به همه اندام آنها است.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 307

4- اطلاق اسم جزء بر کلّ، کقوله تعالی: «وَ یَبْقی وَجْهُ رَبِّکَ» أی ذاته، و اطلاق جزء و کلّ در مورد لفظی است، «فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ» أی

ذواتکم، «وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ خاشِعَهٌ»، «بِما قَدَّمَتْ یَداکَ»، «قُمِ اللَّیْلَ»، «وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ»، «ارْکَعُوا مَعَ الرَّاکِعِینَ»، «وَ مِنَ اللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ» أی ذوات خاشعه، بما قدّمت نفسک، صلّ باللّیل، و الفجر، صلّوا مع المصلّین، و من اللّیل فصلّ له.

و به این قسم باید دو مورد ملحق شود:

الف- وصف بعض شی ء به صفت کلّ، کقوله تعالی: «کَلَّا لَئِنْ لَمْ یَنْتَهِ لَنَسْفَعاً بِالنَّاصِیَهِ ناصِیَهٍ کاذِبَهٍ خاطِئَهٍ» که در حقیقت کاذبه و خاطئه صفت ابو جهل است (مرجع ضمیر لئن لم ینته) امّا به ناصیه اسناد داده شده است.

و عکس آن یعنی وصف کلّ به بعض، کقوله تعالی: «إِنَّا مِنْکُمْ وَجِلُونَ» در حالی که وجل صفت قلب است و همچنین «لَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْباً» که رعب صفت قلب است.

دیگری، اطلاق لفظ بعض که مراد از آن کلّ باشد، کقوله تعالی: «وَ لِأُبَیِّنَ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِی تَخْتَلِفُونَ فِیهِ» أی کلّ الّذی، و قوله تعالی: «وَ إِنْ یَکُ صادِقاً یُصِبْکُمْ بَعْضُ الَّذِی یَعِدُکُمْ» أی کلّه.

5- اطلاق اسم خاصّ بر عامّ، قوله تعالی: «إِنِّی رَسُولُ رَبِّ الْعالَمِینَ».

6- اطلاق عامّ بر خاصّ، قوله تعالی: «وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِی الْأَرْضِ» أی للمؤمنین به دلیل قوله تعالی: «وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا».

7- اطلاق اسم ملزوم بر لازم.

8- اطلاق اسم لازم بر ملزوم، قوله تعالی: «هَلْ یَسْتَطِیعُ رَبُّکَ أَنْ یُنَزِّلَ عَلَیْنا

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 308

مائِدَهً» أی هل یفعل که اطلاق استطاعت بر فعل شده است.

9- اطلاق مسبّب بر سبب، قوله تعالی: «یُنَزِّلُ لَکُمْ مِنَ السَّماءِ رِزْقاً»، «قَدْ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمْ لِباساً» أی مطرا، «لا یَجِدُونَ نِکاحاً» أی مؤنه من مهر و نفقه.

10- اطلاق سبب بر مسبّب، قوله تعالی: «ما کانُوا یَسْتَطِیعُونَ السَّمْعَ» أی القبول و العمل.

11- تسمیه چیزی

به اسم حالت و وصف قبلی آن، قوله تعالی: «وَ آتُوا الْیَتامی أَمْوالَهُمْ» أی الّذین کانوا یتامی اذ لا یتم بعد الاحتلام، «مَنْ یَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِماً» به اعتبار ما کان علیه فی الدنیا من الاجرام.

12- تسمیه چیزی به اسم حالت و وصف بعدی آن، قوله تعالی: «إِنِّی أَرانِی أَعْصِرُ خَمْراً» أی عنبا، «وَ لا یَلِدُوا إِلَّا فاجِراً کَفَّاراً» أی صائر الی الکفر.

13- اطلاق اسم حالّ بر محل، قوله تعالی: «فَفِی رَحْمَتِ اللَّهِ هُمْ فِیها خالِدُونَ» أی الجنّه.

14- اطلاق اسم محلّ بر حالّ، قوله تعالی: «فَلْیَدْعُ نادِیَهُ» أی اهل نادیه و مجلسه، و از این باب است تعبیر از قدرت به ید و از عقل به قلب، قوله تعالی: «لَهُمْ قُلُوبٌ لا یَفْقَهُونَ بِها»، «وَ سْئَلِ الْقَرْیَهَ».

15- نامیدن چیزی به نام آلت آن، قوله تعالی: «وَ اجْعَلْ لِی لِسانَ صِدْقٍ فِی الْآخِرِینَ» أی ثناء حسنا.

16- نامیدن چیزی به نام ضدّش، قوله تعالی: «فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ».

17- نسبت فعل به چیزی که صدور فعل از آن ممکن نیست، قوله تعالی:

«فَوَجَدا فِیها جِداراً یُرِیدُ أَنْ یَنْقَضَّ».

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 309

18- اطلاق فعل بر مورد مشارفه، مقاربه و اراده آن فعل، قوله تعالی: «فَإِذا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِکُوهُنَّ» أی قاربن بلوغ الاجل، «فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ لا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَهً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ»، «إِذا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلاهِ فَاغْسِلُوا» أی اذا اردتم القیام.

19- قلب، و آن یا قلب اسناد است، مانند قوله تعالی: «ما إِنَّ مَفاتِحَهُ لَتَنُوأُ بِالْعُصْبَهِ أُولِی الْقُوَّهِ» أی لتنوء العصبه بها، «لِکُلِّ أَجَلٍ کِتابٌ»، أی لکلّ کتاب اجل، «وَ حَرَّمْنا عَلَیْهِ الْمَراضِعَ» أی حرّمنا المراضع علیه.

و یا قلب عطف است، مانند قوله تعالی: «ثُمَّ تَوَلَّ عَنْهُمْ» أی فانظر ثمّ

تول عنهم، «ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّی» أی تدلّی فدنی، لانّه بالتدلّی مال الی الدّنوّ یا قلب تشبیه است که در نوع خود گفته شد.

20- اقامه صیغه ای به جای صیغه ای دیگر و آن انواع بسیار دارد، از آن جمله:

اوّل- اطلاق مصدر بر فاعل، قوله تعالی: «فَإِنَّهُمْ عَدُوٌّ لِی».

دوّم- اطلاق مصدر بر مفعول، قوله تعالی: «وَ لا یُحِیطُونَ بِشَیْ ءٍ مِنْ عِلْمِهِ» أی من معلومه، «صُنْعَ اللَّهِ الَّذِی أَتْقَنَ کُلَّ شَیْ ءٍ» أی مصنوعه، «بِدَمٍ کَذِبٍ» أی مکذوب فیه، زیرا کذب از صفات اقوال است نه اجسام.

سوّم- اطلاق بشری بر مبشّر به، هوی بر مهوی و قول بر مقول.

چهارم- اطلاق فاعل و مفعول بر مصدر، قوله تعالی: «لَیْسَ لِوَقْعَتِها کاذِبَهٌ» أی تکذیب، «بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ» أی الفتنه.

پنجم- اطلاق فاعل بر مفعول، قوله تعالی: «خُلِقَ مِنْ ماءٍ دافِقٍ» أی مدفوق، «لا عاصِمَ الْیَوْمَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ» أی لا معصوم، «جَعَلْنا حَرَماً آمِناً» أی مأمونا فیه.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 310

ششم- اطلاق مفعول بر فاعل، قوله تعالی: «إِنَّهُ کانَ وَعْدُهُ مَأْتِیًّا» أی آتیا، «حِجاباً مَسْتُوراً» أی ساترا، امّا گفته اند: در این جا قلب نیست و مراد مستورا عن العیون لم یحسّ به أحد است.

هفتم- اطلاق فعیل بر مفعول، قوله تعالی: «وَ کانَ الْکافِرُ عَلی رَبِّهِ ظَهِیراً».

هشتم- اطلاق هر یک از مفرد، مثنّی و جمع بر دیگری، قوله تعالی: «وَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَحَقُّ أَنْ یُرْضُوهُ» أی یرضوهما، «إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ» أی الاناسیّ، «إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً» به دلیل استثنا از آنها که «إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا» و «إِلَّا الْمُصَلِّینَ» باشد و قوله تعالی: «أَلْقِیا فِی جَهَنَّمَ» أی ألق.

و از این باب است هر چیزی که به دو چیز نسبت داده شود، امّا برای

یکی از آنها باشد، قوله تعالی: «یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ» و انّما یخرج من احدهما و هو الملح دون العذب.

لَقَدْ نَعْلَمُ» أی علمنا، «قَدْ یَعْلَمُ ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ» أی علم، «فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِیاءَ اللَّهِ» أی قتلتم، «وَ یَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلًا» أی قالوا.

و از لواحق این باب است تعبیر از مستقبل به اسم فاعل یا مفعول، زیرا حقیقت است در حال نه استقبال، کقوله تعالی: «وَ إِنَّ الدِّینَ لَواقِعٌ»، «ذلِکَ یَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ».

23- اطلاق خبر بر طلب، خواه امر باشد یا نهی یا دعا، برای مبالغه در حثّ و ترغیب گویی واقع شده است و از آن خبر می دهند.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 312

زمخشری گوید: ورود امر یا نهی به صورت خبر، ابلغ است از صریح امر و نهی، گویی در امتثال از آن شتاب شده است، کقوله تعالی: «وَ الْوالِداتُ یُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کامِلَیْنِ»، «وَ الْمُطَلَّقاتُ یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ»، «فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِی الْحَجِّ»، بنا بر قراءت رفع «وَ ما تُنْفِقُونَ إِلَّا ابْتِغاءَ وَجْهِ اللَّهِ» أی لا تنفقوا الّا ابتغاء وجه اللّه، «لا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ» أی لا یمسسه، «وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ لا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ» أی لا تعبدوا به دلیل «وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً»، «لا تَثْرِیبَ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ یَغْفِرُ اللَّهُ لَکُمْ» أی اللّهمّ اغفر لهم.

24- اطلاق طلب بر خبر، قوله تعالی: «فَلْیَمْدُدْ لَهُ الرَّحْمنُ مَدًّا» أی یمدّ، «اتَّبِعُوا سَبِیلَنا وَ لْنَحْمِلْ خَطایاکُمْ» أی و نحن حاملون به دلیل «وَ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ» و الکذب انّما یرد علی الخبر «فَلْیَضْحَکُوا قَلِیلًا وَ لْیَبْکُوا کَثِیراً».

25- وضع ندا در موضع تعجّب، قوله تعالی: «یا حَسْرَهً عَلَی الْعِبادِ».

فرّاء گوید: «ای فیالها حسره». ابن خالویه گوید: این از أصعب امور در قرآن است زیرا حسره منادی واقع نمی شود

و اشخاصند که منادی واقع می شوند، بنابراین معنی آن تعجّب است.

26- وضع جمع قلّه به جای کثره، قوله تعالی: «وَ هُمْ فِی الْغُرُفاتِ آمِنُونَ» در حالی که غرفه های بهشت به شماره نمی آید، «هُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ اللَّهِ» و حال آن که مراتب ناس نزد خداوند از ده بیشتر است، «اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ»، «أَیَّاماً مَعْدُوداتٍ».

27- وضع جمع کثره به جای قلّه، قوله تعالی: «یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاثَهَ قُرُوءٍ».

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 313

28- مذکّر آوردن مؤنّث و تأویل آن به مذکّر، قوله تعالی: «فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَهٌ مِنْ رَبِّهِ» أی وعظ، «وَ أَحْیَیْنا بِهِ بَلْدَهً مَیْتاً» بنابر تأویل بلده به مکان، «فَلَمَّا رَأَی الشَّمْسَ بازِغَهً قالَ هذا رَبِّی»، «إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنِینَ».

سیّد مرتضی در قوله تعالی: «وَ لا یَزالُونَ مُخْتَلِفِینَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ وَ لِذلِکَ خَلَقَهُمْ» گفته: اشاره به رحمت است و این که نگفته است و لتلک چون تأنیث آن حقیقی نیست و جایز است که در تأویل آن یرحم باشد.

29- مؤنّث آوردن مذکّر، قوله تعالی: «الَّذِینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِیها خالِدُونَ» حملا علی معنی الجنّه، و قوله تعالی: «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَهِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها» عشر را که در آن تاء تأنیث مقدّر است با وجود اضافه به امثال که واحدش مذکّر است از آن جهت مؤنث آورده است که در حقیقت امثال اضافه شده به مؤنثی که آن ضمیر حسنات است و تأنیث را از آن کسب کرده است. و گفته اند: از باب مراعات معنی است زیرا امثال در معنی مؤنّث است از آن جهت که مثل حسنه، حسنه است و تقدیر چنان است فله عشر حسنات امثالها.

30- تغلیب و آن اعطای حکم غیر است

به چیزی و گفته اند: تغلیب عبارت است از ترجیح یکی از دو معلوم بر دیگری و اجرای لفظ بر هر دو، و به حساب آوردن دو مختلف همچون دو متّفق، کقوله تعالی: «وَ کانَتْ مِنَ الْقانِتِینَ» «إِلَّا امْرَأَتَهُ کانَتْ مِنَ الْغابِرِینَ» و اصل آن من القانتات و الغابرات است امّا به حکم تغلیب انثی مذکّر به حساب آمده است، و قوله تعالی: «بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ» به تاء خطاب تغلیبا آمده است برای جانب انتم بر جانب قوم، و قیاس آن بود که به یاء غیبت می آمد زیرا صفت قوم است، امّا عدول از آن نیکوست زیرا موصوف خبر است از ضمیر

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 314

مخاطبین، یعنی انتم، مبتدا؛ و قوم، خبر، که موصوف است و تجهلون صفت آن است و قوله تعالی: «قالَ اذْهَبْ فَمَنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ فَإِنَّ جَهَنَّمَ جَزاؤُکُمْ جَزاءً مَوْفُوراً» در این جا «فَمَنْ تَبِعَکَ» اقتضای غیبت می کند امّا چون غایب تبع مخاطب است در عصیان و عقوبت. در لفظ هم تبع آن واقع شده و به جای «جزاؤهم» جزاؤکم آمده است و قوله تعالی: «وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ» تغلیب غیر عاقل بر عاقل است به علّت کثرت آن و در آیه دیگر تغلیب به من است به علّت شرف عاقل بر غیر عاقل، و قوله تعالی: «لَنُخْرِجَنَّکَ یا شُعَیْبُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَکَ مِنْ قَرْیَتِنا أَوْ لَتَعُودُنَّ فِی مِلَّتِنا» شعیب در لتعودنّ به حکم تغلیب داخل شده و حال آن که اصلا در ملّت ایشان نبوده تا عود صدق کند.

و قوله تعالی: «فَسَجَدَ الْمَلائِکَهُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ إِلَّا إِبْلِیسَ» در این جا تغلیبا از ملئکه حساب شد،

به دلیل استثنا، زیرا میان ایشان بود، و از ایشان نبود.

و قوله تعالی: «یا لَیْتَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ بُعْدَ الْمَشْرِقَیْنِ» أی المشرق و المغرب.

و قوله تعالی: «وَ لِکُلٍّ دَرَجاتٌ» أی للمؤمنین و الکافرین، درجات برای مؤمنین است و درکات برای کفّار، امّا تغلیبا برای هر دو درجات آمده است.

زرکشی در برهان گوید: مجاز بودن تغلیب از آن جهت است که لفظ در ما وضع له استعمال نشده، مثلا قانتین که موضوع است برای ذکور موصوفین به این صفت، وقتی بر ذکور و اناث اطلاق شد، اطلاق بر غیر ما وضع له است و همچنین دیگر مثالها.

31- استعمال حروف جارّه در غیر معانی حقیقی آنها که در بخش معانی ادوات گفته شد.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 315

32- استعمال صیغه افعل در غیر معنی وجوب، صیغه لا تفعل در غیر تحریم، ادوات استفهام در غیر طلب تصوّر و تصدیق، و ادات تمنّی، ترجّی و نداء در غیر معانی خود که در باب انشا گفته شد.

33- اعطای چیزی، معنی چیزی را، که آن را تضمین گویند و در حروف، اسما و افعال جاری است، امّا در باب حروف معانی آنها گفته شد امّا تضمین افعال، آن جا که فعلی متضمّن معنی دیگری است و در حقیقت معنی دو فعل در آن هست همچنان که فعلی متعدّی شود به حرفی که عادتا به آن تعدّی می شود و نیازمند است که تأویل شود به حرفی که عادتا تعدّی با آن انجام می شود، مانند قوله تعالی: «عَیْناً یَشْرَبُ بِها عِبادُ اللَّهِ» در این جا می دانیم که یشرب عادتا به من متعدّی می شود و تعدیه آن به یاء، یا بر تضمن یشرب است

به معنی یروی و یلتذّ، یا تضمین باء است، به معنی من. امّا محقّقون گویند: تضمین فعل اقرب است زیرا توسّع در افعال بیشتر است.

و در قوله تعالی: «أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَهَ الصِّیامِ الرَّفَثُ إِلی نِسائِکُمْ» رفث متعدّی به الی نمی شود مگر با تضمین معنی افضاء.

و در قوله تعالی: «هَلْ لَکَ إِلی أَنْ تَزَکَّی» اصلش فی ان تزکّی بوده است و قوله تعالی: «یَقْبَلُ التَّوْبَهَ عَنْ عِبادِهِ» متعدّی به عن شده زیرا متضمّن معنی عفو و صفح است.

امّا در اسماء که اسمی متضمّن معنی اسم دیگر باشد تا افاده هر دو معنی بدهد، مانند قوله تعالی: «حَقِیقٌ عَلی أَنْ لا أَقُولَ عَلَی اللَّهِ إِلَّا الْحَقَّ» حقیق متضمّن معنی حریص است تا افاده دهد که او هم محقوق به قول حقّ است، هم حریص بر آن

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 316

است، تضمین از آن جهت مجاز است که لفظ برای حقیقت و مجاز هر دو وضع نشده پس جمع میان آنها مجاز است.

أُخَرَ» أی فافطر فعدّه.

3- آن که عاده متوقّف باشد، نه شرعا، قوله تعالی: «اضْرِبْ بِعَصاکَ الْبَحْرَ فَانْفَلَقَ» أی فضربه فانفلق.

4- آن که دلیلی غیر شرعی بر آن دلالت کند، قوله تعالی: «فَقَبَضْتُ قَبْضَهً مِنْ أَثَرِ الرَّسُولِ» دلیل است که او از اثر سم اسب رسول، قبض کرده، این نه دلیل شرعی است و نه عادی.

و در این چهار قسم، مجازی جز قسم اوّل نیست.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 317

زنجانی در معیار گفته: تنها آن جا مجاز است که حکمی را تغییر دهد امّا آن جا که تغییر ندهد، مانند حذف خبر مبتدای معطوف بر جمله، مجاز نیست زیرا حکم باقی کلام را تغییر نمی دهد.

قزوینی گفته: هرجا اعراب کلمه را به حذف یا زیاده تغییر دهد، مجاز است، مانند: «وَ سْئَلِ الْقَرْیَهَ»، «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ» امّا اگر حذف یا زیاده تغییری در اعراب ندهد، مانند: «أَوْ کَصَیِّبٍ»، «فَبِما رَحْمَهٍ» مجاز خوانده نمی شود.

دوّم- از موارد ما فیه الاختلاف، تأکید است، بعضی گفته اند: مجاز است زیرا افاده نمی دهد مگر آنچه را اوّل افاده داده است و صحیح آن است که حقیقت است.

طرطوشی گوید: اگر تأکید به همان لفظ اوّل بود، مانند: عجّل عجّل آیا جایز است که دوّمی مجاز باشد، اگر جایز است، در اوّلی هم جایز است زیرا هر دو در لفظ واحدند، و اگر حمل اوّل بر مجاز باطل بود، حمل ثانی بر مجاز نیز باطل است زیرا مانند اوّل است.

سوّم- تشبیه است، گروهی آن را مجاز می شمارند، امّا صحیح آن است که حقیقت است.

زنجانی در معیار گوید: زیرا تشبیه معنی ای است از معانی، و الفاظی دارد که وضعا بر آن دلالت می کنند و در آن نقل لفظی

از موضوع له خودش نیست.

شیخ عزّ الدین گفته است: اگر تشبیه به حرف بود، حقیقت است؛ و اگر به حذف بود، مجاز است، بنابر آن که حذف مجاز باشد.

چهارم- کنایه است، و در آن چهار مذهب است:

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 318

1- آن که حقیقت است، ابن عبد السّلام گوید: ظاهر چنین است زیرا در ما وضع له استعمال شده و به آن اراده غیر گردیده است.

2- آن که مجاز است.

3- آن که نه حقیقت است و نه مجاز و رأی صاحب تلخیص چنین است زیرا اراده معنی حقیقی و مجازی را با هم مردود می داند.

4- که اختیار شیخ تقیّ الدّین سبکی است، آن است که اگر لفظ در معنی ما وضع له استعمال شد و مراد از آن لازم معنایش بود حقیقت است و اگر معنی ما وضع له مراد نبود امّا تعبیر از لازم به ملزوم شد مجاز است زیرا در غیر ما وضع له استعمال شده است و حاصل مطلب آن است که وقتی حقیقت است که لفظ در ما وضع له استعمال شده باشد امّا اراده غیر ما وضع له از آن شده باشد و مجاز آن است که اراده غیر ما وضع له از آن شده باشد، هم از حیث استعمال و هم از حیث افاده.

پنجم: تقدیم و تأخیر، بعضی آن را از باب مجاز دانسته اند، زیرا تقدیم ما حقّه التّأخیر، مانند مفعول، و تأخیر ما حقّه التّقدیم مانند فاعل، نقل هر یکی است از مرتبه خودش.

در برهان گوید: صحیح آن است که مجاز نیست زیرا مجاز نقل ما وضع له است به غیر ما وضع له.

ششم: التفات، شیخ بهاء الدّین سبکی گوید:

ندیده ام که کسی متعرّض این مطلب شده باشد و به نظر من آن حقیقت در جایی که تجرید با آن نباشد.

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 319

تعالی: «قَدْ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمْ لِباساً» را از این باب قرار داده زیرا آنچه بر ایشان نازل شده نفس لباس نیست بلکه باران است که نبات را می رویاند که از آن می ریسند، می بافند، می دوزند و می پوشند.

قوله تعالی: «قالَتْ إِنَّ الْمُلُوکَ إِذا دَخَلُوا قَرْیَهً أَفْسَدُوها وَ جَعَلُوا أَعِزَّهَ أَهْلِها أَذِلَّهً وَ کَذلِکَ یَفْعَلُونَ» ظاهرا چنان است که «وَ کَذلِکَ یَفْعَلُونَ» دنباله قول بلقیس است که «إِنَّ الْمُلُوکَ» باشد درصورتی که قول خداوند است و تأییدی برای قول بلقیس امّا در این جا هم اشکالی ندارد که قول بلقیس باشد.

3- قوله تعالی: «قالُوا یا وَیْلَنا مَنْ بَعَثَنا مِنْ مَرْقَدِنا هذا ما وَعَدَ الرَّحْمنُ وَ صَدَقَ الْمُرْسَلُونَ» ظاهر آن است که «هذا ما وَعَدَ الرَّحْمنُ» قول کفّار و دنباله «یا وَیْلَنا» باشد درصورتی که گفته ملئکه یا مؤمنان است امّا در این جا هم کما مرّ.

4- قوله تعالی: «قالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ إِنَّ هذا لَساحِرٌ عَلِیمٌ یُرِیدُ أَنْ یُخْرِجَکُمْ مِنْ أَرْضِکُمْ فَما ذا تَأْمُرُونَ» بنابر آن که «فَما ذا تَأْمُرُونَ» را مقول ملأ دانسته باشیم و خطاب «أَنْ یُخْرِجَکُمْ» به صیغه جمع به فرعون برای تعظیم، یا مقول ملأ و اشراف بعضی برای بعضی دیگر از باب مشورت؛ و منافاتی ندارد که مقول اشراف باشد برای قوم و دنباله «إِنَّ هذا لَساحِرٌ عَلِیمٌ» باشد در این جا انسب به سیاق آن است که قول ملأ باشد، امّا بعضی آن را قول فرعون می دانند و به هرحال

قرآن ثقل اکبر، متن، ص: 322

در این جا هم نمی توان قطع و یقین داشت که قول فرعون است و مفصول.

5- قوله تعالی: «وَ إِذا ضَرَبْتُمْ فِی الْأَرْضِ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلاهِ إِنْ خِفْتُمْ أَنْ یَفْتِنَکُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنَّ الْکافِرِینَ کانُوا لَکُمْ عَدُوًّا مُبِیناً».

در این آیه هم گفتگو بسیار است که آیا از باب موصول اللّفظ است و جمله «إِنْ خِفْتُمْ» مفصول المعنی است یا چنان نیست، و قصر صلات مشروط به

خوف است که در کتب فقه، مفصّل آمده است و به هرصورت در این جا هم نمی توان به طور قطع و یقین، مورد را از این نمونه دانست.